vəya... Hekayət-i Medvedyev-Şah
Siyasətdən zəhləm gedir. Təmiz siyasətin sadəcə xəyal olduğu üçün, mənə faydası toxunmadığı üçün, ətrafımda bir çox insan "mahir siyasi şərhçi" olduğu üçün və daha bir çox səbə üçün... Xüsusilə oturub Azərbaycanı və dünyanı "xilas etmək" uğrunda aparılan müzakirələri sevmirəm.
Amma dünən Rusiya haqqında oxuduğum xəbərdən sonra bir paralel keçdi beynimdən və bölüşmək istədim.
Rusiya son 5-6 ildə SSRİ-nin çöküşündən sonrakı enişi dayandırdı və böyük inkişafa nail oldu. Çoxları bunu Vladimir Putin fenomeninə bağladı. Amma tale onun yenidən prezident seçilməsinə imkan vermədi. O isə çıxış yolunu öz Medvedyevini prezident seçdirməkdə tapdı. Artıq Putin prezident deyil. Və dəhşət maraqlıdır ki, "Sən gedən gündən" "qara buludlar" Rusiyanın başının üstünü kəsdirib, ay Putin müəllim.
Böhranın ən çox təsir etdiyi ölkə yenə Rusiya oldu. Vəziyət heç xoş deyil və son illərdə nail olunan inkişaf geri qayıtmaq üzrədir.
Nədənsə bu olanlar mənə Mirzə Fətəli Axundovun "Aldanmış kəvakib" əsərini xatırlatdı. Orda münəccimlər kəvakibə (ulduzlar) qulaq asıb deyir ki, ölkənin şahının başına bəla gələcək. Şah da deyilən tarixəcən sadə bir vətəndaş - Yusif şahı gətirir öz yerinə ki, bəla özündən ötüb ona dəysin. Yusif isə əlində döndüyüm yaxşı şahlıq nümayiş etdirir. Nəysə ki...
Əslində ulduzlar adına yalandan danışan münəccimlər sadə bir insanın edamına səbəb olur. İndi də nəsə bu Medvedyevin həmin Yusif şah kimi taxdan endirilməsi və bütün bəlaların səbəbkarı kimi göstərilməsi ehtimalı görürəm. Putin isə qara zolaqdan yan keçib "yenidən Rusiyanı xilas etməyə gələcək".
Siyasətlə aram yoxdu. "Aldanmış kəvakib"i də 9cu sinifdə oxumuşam. Səhvim olsa üzümə vurmayın, şərhdə yazın:)
Nəhayət gəldik çıxdıq SERVQUAL səfərimizin son dayanacağına. Ümid eliyirəm ki, daha öncəki iki yazıda SERVQUAL-ın nə olduğu ilə bağlı fikir formalaşdıra bildim sizlərdə.
Bu yazıda isə dünyada analoqu olamayan:) bir mövzuya toxunacam. Daha öncə heç kimin dövlət üçün xidmətin keyfiyəti modeli haqda düşünmədiyini təxmin edirəm. Dövlətin də əslində xidmət təklif edən bir böyük şirkət strukturuna sahib olduğunu demək olar. Mənfəət isə “hökumət”, “səslər”, “güc”, “iqtidar”, “dövlət xidməti müqabilində əmək haqqı” vs. kimi motivatorlardır. Dövlətin təqdim etdiyi xidmətlərdən isə çox danışmaq olar – başda məişət, məşğulluq vs.vi.
Deməli ümumi struktur olaraq dövlət bir “xidmət müəssisəsi”dir. Biraz dərinə enmək istəyən olsa dövləti bütöv halda yox substansiyalarına görə “xidmət müəssisələri”nə ayıra bilər: bələdiyələr, nazirliklər, komitələr vs.
Amma bu yazıda belə dərinə enmədən Azərbaycanın timsalında dövləti bir xidmət müəssisə kimi ələ alıb onun üçün xidmətin keyfiyəti modelini formalaşdırmağa çalışacağam.
SERVQUAL modelinin iki tərəfi var: 4 boşluqdan yaranan 5ci böyük boşluq və bu boşluqları aradan qaldırmalı olan 5 ölçü. Təbii ki, 5 ölçü kiminə görə 7, digərinə görə isə 10 ola bilər. Amma indilik bu müzakirələrə girməyək.
Birinci tərəfini dövlətə tətbiq etdikdə maraqlı bir mənzərə alınır. Azərbaycanda menecmentin istehlakçı gözləntiləri haqda qavrayışı məncə elə bu gözləntilərlə üstüstə düşür (1). Amma daxili istehlakçılar (yerli vətəndaşlar) haqda bunu demək mümkünsə də, ölkənin ən böyük müştərisi ola biləcək əcnəbilərin gözləntilərindən çox da xəbərdar olunmadığını düşünürəm. Menecmentin istehlakçı gözləntiləri haqda qavrayışı ilə bunu xidmət keyfiyəti ünsürlərinə çevirmə arasındakı boşluq (2) çox da yoxdur. Sonuncu nədir deyə soruşsaz... Xidmətin keyfiyətini formalaşdıran və əsasən fiziki faktorlar və insanlardan (7 P-dəki PEOPLE) ibarət ünsürlərdir. Bunlar xidmətin təqdimatının kritik nöqtələridir. Menecment qavrayışı bilir və ona uyğun da xidməti təklif edir (3). Bu boşluqda da problem görmürük. Amma ən böyük fərq bu təqdimat ilə təqdimatın çatdırılması – kommunikasiya arasındadır (4).
Nəticəyə gəldikdə Azərbaycanda istehlakçıların dövlətdən xidmət keyfiyəti gözləntisi ilə qavrayışı arasında realda fərq görünmür, modelə baxanda qavrayış daha yüksəkdir. Amma əslində xidmətin keyfiyəti olduqca aşağıdır. Düzü modelin səhv demədiyini də iddia etmək olar. Çünkü bu gəlişimdə insanlardan daxili vəziyət haqda eşitdiklərimlə məndə formalaşan gözləntidən çox daha yaxşı bir mənzərə gördüm.
Həəə... Diqqət etdinizsə bu modelin yuxarıda bəhs edilən 2 tərəfdən əlavə məqamları və başda WOM fenomeni ortaya çıxır. Əslində xidmətin keyfiyəti qavrayışı iki tərəfli, 5 boşluq və 5 ölçüdən ibarət modellə açıqlana bilməyəcək bir fenomendir. Ona görə də Parasuraman, Tsaytaml və Berrinin böyük tənqidlərər tuş gəlməsi anlaşılandır.
Modeldəki ölçüləri də dövlət üçün yerinə qoysaq –
Reliability – Vəəd edilən xidmətlərin yerinə yetirilməsi - Özünüz baxın da... Körpülər, keçidlər...
Responsiveness - İstehlakçılara köməklik göstərmə istəyi və qısamüddətli xidmətlərin efektivliyi – Adamın üstündə Allah var...
Empathy – İstehlakçılara qarşı birbaşa qayğı – Bu qayğıdan hər yerdə var, hətta idmanda da...
Assurance – Şirkət təmsilçilərinin bilgi və bacarıq səviyəsi, onların gizlilik prinsiplərinə riəyyət etməsi – ən yuxarı səviyədədir...
Tangibles – Fiziki faktorlar – Körpülər tikilir, yollar salınır, binalar əlavə olunur, parklar vs. Daha nə istəyirik ki?
Bu da dövlətin SERVQUAL-ı. İnşallah nəsə anlaşılır yazıdan:) Anlaşılmayan yerləri soruşun.
SERVQUAL 1985ci ildə 3 önəmli marketinq nəzəriyəçisi Parasuraman, Zeithaml və Berry tərəfindən ortaya atılıb, 1988-ci ildə isə təkmilləşdirilmiş bir modeldir. Əslində bu 3 insanın marketinq ədəbiyatında özünə yer etməsi elə bu model ilə sıx bağlıdır. Parasuraman və Berry hələ bundan öncə də Pərakəndəçilik sahəsində seçilən Professorlar olub. Xanım Zeithaml (Tsaytaml) isə təqdir edilən marketinq məsləhətçisi.
1985də Berrynin redaktoru olduğu Journal of Retailing ilə ədəbiyata qədəm qoyan SERVQUAL modelinin ilkin versiyası 10 ölçüdən (dimension) ibarət olub. 3 il sonra isə mövzu marketinq sahəsində dünyanın bir nömrəli ixtisaslaşmamış elmi dərgisi – Journal of Marketing-ə keçirilmiş və ölçü sayı 5-ə endirilmişdir.
Qəribə şeylər yazıram elə mi? Bilirəm.
Nə deməkdir axı bu ölçülər? Bu 3 ildə nə dəyişib vs. kimi bir çox sual fırlana bilər zehninizdə. İndi açıqlama gətirəcəm.
5 ölçü – Reliability, Responsiveness, Empathy, Assurance və Tangibles. İnanın bu sözləri Azərbaycan dilinə birbaşa tərcümə etmək və bir-birinə qarışdırmamaq o qədər çətindir ki. Bunların nə olduğunu saxlayaq “Dövlətin SERVQUAL-ı”na.
Nə işə yaradığını isə indi deyəcəm.
Nə işə yaraması isə araşdırmanın çıxış nöqtəsi ilə bağlıdır. Xidmətin keyfiyətinin ümumi olaraq keyfiyət anlayışında olduğu kimi nisbi olması və subyektə görə dəyişiklik göstərməsi məlumumuzdur. Bu 3 düşünən insan fikirləşib və qərara gəliblər ki, xidmətin keyfiyəti mövzusunda nəsə boşlqu var. Bu boşluq isə istehlakçı tərəfindən gözlənilən (expected) və qavranan-qəbul olunan (percieved) xidmət arasındakı boşluqdur. Nəticədə istehlakçının gözləntisi doğrulmadığı üçün o “keyfiyətsiz xidmət” göstərildiyi qənaətinə gəlir. Bax bu boşluq isə özündən ortaya çıxmır o xidmətin təşkili prosesindəki 4 önəmli boşluq ilə əlaqəlidir. Daha doğrusu gözlənən – qəbul olunan xidmət = 4 boşluğun cəmi.
Bu dörd boşluq isə:
- Menecmentin istehlakçı gözləntiləri haqda qavrayışı ilə istehlakçıların xidmət gözləntisi arasındakı boşluq
- Menecmentin istehlakçı gözləntiləri haqda qavrayışı ilə qavrayışların xidmət keyfiyəti spesifikasiyalarına çevrilməsi arasındakı boşluq
- Qavrayışların xidmət keyfiyəti spesifikasiyalarına çevrilməsi ilə xidmətin təqdimatı arasındakı boşluq
- Xidmətin təqdimatı ilə bunun xarici komunikasiyası arasındakı boşluq
Nəticədə bu boşluqlar ki, SERVQUAL ədəbiyatına “xarizmatik” GAP fenomeni ilə daxil olublar, birləşib istehlakçının şirkət tərəfindən təqdim edilən xidmətin keyfiyəti ilə bağlı mühakiməsini əmələ gətirir.
Parasuraman, Zeithaml və Berry deyir ki, bu boşluqları aradan qaldırmaq üçün yuxarıdakı 5 ölçüyə baxmaq lazımdır. Onlarla bağlı dəyərləndirmə nə qədər yüksəkdirsə şirkətin təqdim etdiyi xidmətin keyfiyəti ilə bağlı istehlakçı qavrayışı o qədər yüksəkdir.
Di gəl ki, marketinq professorları “fərağat” durmayıb 10 il ərzində bu iddianı “bombardman” ediblər. Cronin və Taylor, Teas, Brovvn-Peter-Churchill, Rust-Zahorik-Keiningham və başqaları SERVQUAL modelinin ümumi keçərliliyi fikrini bitirdi. Bəli SERVQUAL üçün təklif olunan ölçülər hər cəmiyətdə və sektorda fərqlidir. Həm kəlimə seçimi, həm o kəlimələrə verilən mənalar, həm də faktorların sıralaması baxımından. NƏhayət Dabholkar xanım və dostları RSQS – retail service quality scale-i ortaya atıb məsələni həll etdi.
Amma nəticədə SERVQUAL marketinq ədəbiyatının son 20 ilinə damğasını vurmuş seçilən əsərlərdən biri oldu.
Gələn dəfə ədəbiyatda toxunulmamış bir mövzudan danışacam – Dövlətin SERVQUAL-ı. Düzü heç bilmirəm ortaya nə çıxacaq…
Keyfiyyət anlayışı...
Son əsrin ikinci yarısına damğasını vurmuş bu ifadə ilə bağlı hər kəsdə müxtəlif assosiasiyalar vardır. Sizcə keyfiyət nə deməkdir?
Menecmentdə keyfiyət anlayışı əsasən istehsalatın idarə olunmasında daha çox istifadə olunur. Ədəbiyatda geniş istifadəsi Juran və Deming adlı iki amerikalı professorun adı ilə bağlıdır. Bu şəxsiyətlər haqda daha sonra bəlkə ətraflı danışdım. Xüsusilə teaser mahiyətində deyim ki, “Demingin 14 prinsipi” çox dəyərlidir.
Qayıdaq keyfiyətə...
Bəs marketinqdə? Marketinq istehsalatdakı hər bir şeylə maraqlandığı üçün keyfiyət söhbətlərinin buraya da sıçrayacağı məlum idi. Üstəlik keyfiyət uzun illər marketinq kommunikasiyaları üçün əla vasitə oldu və hələ də olur bəzən. Digər tərəfdən “keyfiyətli” kimi mövqelənmə cəhdləri vs.vi.
Bir sinifləndirmə edəsi olsaq; fiziki malın keyfiyəti ilə xidmətin keyfiyətin əvvəlcədən ayırmaq lazımdır. Hər ikisinə yanaşma nisbi olsa da, aralarında ciddi struktur fərqləri var. Ən əsası ona görə ki, bir çox məhsulda artıq müəyyən idarələr və institutlar tərəfindən keyfiyət standartları müəyyən olunub. Və bu markaları daşımaq “keyfiyətli” olmaq üçün baza olaraq qəbul edilə bilir. Fiziki malda nəzarət imkanı daha genişdir. Ayrıca fiziki olaraq hiss olunduğu üçün onun haqda perception – qavrayış formalaşdırmaq da daha rahatdır.
Amma xidmətin keyfiyəti ilə bağlı eynisini demək olmur. Bu üzdən marketinq ədəbiyatında məhsulun keyfiyəti yox, xidmətin keyfiyəti - SERVQUAL – modelinin olmasını anlamaq olar. Bu model 1985də 3 div – A.Parasuraman, Valerie Zeithaml və Leonard Berry tərəfindən tərtib olunub, 1988də son halını alıb. Sonrakı 20 ilin ilk yarısında aqressiv və intensiv müzakirə olundu. İntensivi anladıq, amma bu aqressiv nəydi deyən ola bilər. Çünkü ədəbiyatı oxuyanda az qala bu trioya hücum çəkildiyi görürsən. Təxminən 10 yazar SERVQUALı “baltalayıb” trio isə cavab verib. Nəticədə SERVQUAL-ın 1. bütün sektorlarda, 2. bütün ölkələrdə eyni şəkildə keçərli olmadığı deyilib.
SERVQUAL-ın detalları və əslində bu yazının peyda olması səbəbi olan “Dövlətin SERVQUAL-ı” adlı hissə bunun ardından...
Peşəkarlıq, peşəkar yanaşma...
Görəsən bu sözlər bizimçün nə ifadə edir?
Məncə qərbliləri bizdən ayıran ən vacib məsələdir bu. Hər bir şeyə, hətta gündəlik həyata belə peşəkar yanaşma. Peşəkar yanaşma necə olur sualın burada cavab verməyim icazənizlə. Çünkü hərzaman beynimdə dolaşan mövzulardan biri olduğu üçün yəqin ki, qısa bir yerə sığdırmağa çətinlik çəkəcəm. Sadəcə bu ifadəni izhar edim: “Həyatdakı hər bir şeyi ən yaxşı şəkildə yerinə yetirmək”.
Amma sizə yazının yazılması səbəbindən bəhs edə bilərəm.
Azərbaycanda da yavaş yavaş kiçik bir işyerindən böyüyən təşəbbüskarlarla qarşılaşırıq. Təbii ki, azad bazar iqtisadiyatının qanunudur bu. Bizdə bəzi qanunların adaptasiya olduğunu filan qoyaq bir kənara. Amma əziyətini çəkib, doğru işləri görən insanlar da şirkətini böyüdə bilirlər. Adətən bu şirkətlər Kiçik və Orta Ölçülü Şirkətlər (KOÖŞ) olaraq adlandırılır. Öyrədilən marketinq və menecmentdən çox daha fərqli yollarla idarə edilir və iş prinsipi izlənir. Bu da normaldır. Həm bazar qanunları, həm ölçü səbəbindən.
Amma əvvəl axır bu baş verir və şirkət böyüyür. Nəticədə də kitaba doğru meyl başlayır. Əvvəl “nəzəriyə ilə praktikanı qarışdırmayın” deyən insanlardan son zamanlarda nəzəri adalndırıla biləcək bilgiləri soruşması da bu səbəbdəndir. Sistemləşdirilmiş keçmiş təcrübələri öyrənmək vəziyətə nəzarət baxımından çox lazımlı olur.
Burada bir amma daha əlavə edəcəm...
Küçədə gəzərkən vəya medianı izləyərkən bir çox KOÖŞ-in müasir “takıldığını” vəya həqiqətən modern marketinq alətlərindən istifadə etdiyini görürük. Azərbaycanda son 3-4 ayda olan rebrendinqlər elə bir xeyli oldu. Amma gəl ki, bir tərəfini tutursan o biri tərəfi əldən gedir. Lövhəni dəyişirlər torbalar qalır. Mağazanı həll edirlər, depolama ibtidai üsullarla edilir. Ən əsası da ki, saytlarına baxırsan elə bil PG-dir. Gedirsən ofisə... Adamın ofis deməyə dili gəlmir. Bir nəfər vitrin variantında təhsillini ediblər şirkətin siması, amma daxildə problem baş alıb gedir. Peşəkar əsaslar sözündən belə xəbərləri yoxdur.
Türkiyədə reklamları ilə xalqın dilinə düşən Hakan Plastik-in hələ də emalatxana üsulu ilə çalışdığını eşidəndə həqiqətən qəribə gəlmişdi mənə. Artıq öyrəşmişəm. Eyni vəziyət mebel mağazalarında da keçərlidir. Kişi öz adını verir mağazaya. Deyir mən də oldum Faik Sönməz vəya Adil Işık. Bir də özünəməxsus ön dizayn. Axı bununla iş bitmir. Yarımçıq papaqçılıqdan o tərəfə keçmədiyi üçün də nəticə yarımçıq olur.
Azərbaycanda eyni problemi yaşayan şirkətlər var. Yaxın zamanlarda orta səviyəli şirkətlə artdıqca daha da olacaq. Axırda görəcəklər alınmır bir konsultanta müraciət edəcəklər. Amma baxacaqlar ki, kişinin dedikləri məlhəm olmur. Onu söyəcəklər. Amma daha bilməyəcəklər ki, o konsultantın dedikləri işin tamamına peşəkar yanaşma və kadrlara bunun sirayət etdirilməsindən sonra faydalı ola bilər.
“Azərbaycanda marketinq inkişaf etməyib”, “Yaxşı marketinqçilərimiz yoxdur” tipli sözlərin həqiqətən boş olduğunu görürəm yavaş yavaş. Baxın ha, səhv demirəm, boş deyirəm. Çünkü səhv olub olmadığını hələ müzakirə eləmək olar. Amma mənasız olduğu dəqiqdir.
Marketinq deyilən şey özünü bazara görə tənzimləyir. Ona görə tullanıb-düşməyin yeri yoxdur. Heç kim də özündən Amerika icad edib “marketinqimizi xilas etmə sevda”sına düşməsin. Sadəcə vəziyəti izləyib vaxtlı vaxtında lazımi addımlar atın.
Onlardan birindən danışacam indi. Başlıq sözünü deyir hərhalda.
Belə ki, illərdir Azərbaycanda dərin bir seqmentasiya və seçilən bir mövqeləndirmənin lazımsız olduğu az da olsa ifadə olunub. Bununla razıyam. Burada 2 böyük səbəb var:
- - Azərbaycan bazarı hissələrə bölünüb idarə ediləcək qədər böyük və geniş deyil
- - Müstəqil Azərbaycanlı istehlakçının davranışı davamlı dəyişir.
Birinci o deməkdir ki, seqmentasiya etsən seçəcəyin seqmentlərdən hərhansı biri kifayət qədər gəlirli deyil. İkinci isə o deməkdir ki, əziyət çəkib seqmentasiya edəcəksən seçdiyin kütlə 1-2 ilə ciddi status və davranış dəyişikliyi göstərəcək. Çünkü hələ də bir istehlakçı kimi kimliyi oturnmayıb.
Amma yuxarıdakı 2 abzası keçmiş zamanda da yazmaq olardı. Azərbaycan istehlakçısı dəyişimə davam edir doğrudur. Bu mənada biraz diqqətli olmaq lazımdır. Amma artıq ayrı ayrı seqmentlər gəlirli olmağa başlayıblar. Təbii ki, bu mənada sektor və seçilən hədəf kütlə önəmlidir. Amma əvvəl heç bu da yox idi. Buna da Şükr. :)
O ki qaldı dəyişikliyə. Son 10 ildə xronolojik seqmentasiya edilsəydi istehlakçıların necə sürətlə dəyişildiyi görünərdi. Əvvəla maddi olaraq insanları vəziyəti əməlli-başlı dəyişkən olubdur. 2-3 il öncə eyni mövqedə olan insanlar arasında ciddi fərqlər var. Təhsil və mədəni səviyə, həyat tərzi kimi əsaslardan sayılan faktorlar da bu şəkildə sürətlə dəyişkənlik sərgiləyir. Forumda da sədaqət söhbətləri getdi. Bax istehlakçını sadiq müştəriyə çevirmək istəyənlər gərək bu dəyişikliyi çox yaxından izləsin. Onların düşüncələrinə nə ilə nüfuz edə biləcəyini müəyyən etmədən heç nə alınmaz.
Ayrıca bir önəmli məqam daha var. Xam bazarlarda seqmentasiya heç kimə lazım deyil. Necə ki, 7-8 il öncəyə kimi Azərbaycan bazarı tamamilə xam idi. Hazırda da dəhşətli boşluqlar var. Amma dünyanın ən lüks 10 markasından 8nin Bakıda butikinin olduğunu düşündükdə bazarımızın necə cəzbedici və hərəkətli hala gəldiyini anlamaq olar. Azərbaycanda diler və ya distribyutoru olmayan maşın markasına artıq “zəifdir” damğasını vurmaq olar. Yaxında Mazda və Jeep kimi bir neçə marka bu damğanı siləcək.
Bu isə rəqabət və yeni girənlər üçün çətinlik deməkdir. Bax bu halda artıq bazarda özünə yer tutmaq üçün seqmentasiya və mövqeləndirmə şərt olur.
Görünür ki, Azərbaycan bazarı mərhələləri bir bir keçir və şirkətləri marketinqinə daha ciddi yanaşmağa vadar edir. Bu isə təbii bir prosesin nəticəsi olaraq Azərbaycanda marketinqi gözə xoş gələn səviyəyə çatdıracaq və yaxşı marketinqçilərin peyda olmasına gətirib çıxaracaq.
Yaxın 5 il bazarda yerini tutmaq üçün çox kritikdir.
Dünya və həyat haqqında analizləri edənlər üçün əhəmiyyətli bir sual var: “Dünya və cəmiyət hansı faktorlarla tarazlanır”. “Dünya düzəni” adlandırılan mövhum üçün tarazlıq ünsürləri nələrdir?
Məncə olduqca maraqlı bir sualdır. Məsələyə hansı tərəfdən yaxınlaşılmasına əsasən fərqli nəticələr əldə oluna bilər. Kiminə görə bu barter – alış-veriş olar, kiminə görə cinsi münasibətlər, kiminə görə ierarxiyalar, kiminə görə qidalanma vs. Məsələyə ictimaiyət nöqteyi-nəzərdən yaxınlaşdıqda ən vacib ünsürün türklərin “iletişim” və “etkileşim”, ingilislərin “communication” və “interaction” dediyi – “ünsiyyət” və “qarşılıqlı əlaqə” ünsürlərinin olduğunu demək olar.
Bir ünsür də var ki, biri çıxıb tarazlıq ünsürü olan faktor kimi onu irəli sürsə heç də haqsız olmaz. Amma təbii ki, məsələyə müasir iş və ictimai həyat prizmasından baxarsa.
Belə ki...
Gündəlik həyatımızı 3ə ayıra bilərik – iş, şəxsi həyat və ailə (qohum əqraba, dostlar). Hər bir sahədə öhdəlik və vəzifələrimiz var. Onları müxtəlif şəkillərdə həyata keçiririk. İşdə bir çox kimsənin bəzi şablon işləri gördürdüyü katib(ə) və/vəya kökəmkçiləri vardır. Axşam evə yorğun gələn kişi üçün yoldaşı yeməyi hazırlar və ona isti çay təqdim edər, həftəsonu dincəlmək istərsiz və gedib alışveriş edərsiz. Burada da bir satış personalı sizinçün əşyaları aparıb-gətirər vs.
Yəni gündəlik həyatımızın hər anında bir şeylər etməli oluruq və bu işləri mümkün qədər ətrafdakılara paylayıb yükümüzü azaltmaq istərik. Müasir dünya düzənində bu məqam çox böyük vaciblik qazanıb. Səbəb isə vaxtımızın azlığı, görüləcək işlərin çoxluğu və trexnoloji inkişafla bərabər hər işi rahat həll etmə istəyi – yəni TƏMBƏLLİK!
Amma gəl ki, hamının can atdığı “başqasına iş gördürmək” məharət sayılmağa başlayıb.
Burada önəmli məqam isə işi gördürən ilə işi görən arasında münasibətdir. Məsələn iş yerində köməkçilərinizin tapşırdığınız işi görməsi vəzifəsi daxilindədir. Amma siz işinizin çox olduğu həngamədə, onun vəzifələrindən artığını edib şəhərdən sizə kitab alıb gətirməsini istəyə bilərsiz. Bax burada məsələ dəyişilir. Yaxşı idarəçi bunu etdirəndir. Amm belə olanda işgörəni buna stimullaşdıranın nə olduğunu və ən əsası bu işin arxasınca hansı motivasiya ilə getdiyi çox vacibdir. Stimullar “iş itirmə qorxusu”, “ofisdən bir müüdətliyə uzaqlaşmaq”, “kitab qiymətindən “qırpmaq” kimi hallardırsa bu heç də düzgün idarəçiliyə oxşamır.
Azərbaycanda (və elə gördüyüm qədər Türkiyədə) despot idarəçilik daha aktualdır. Səbəb isə məncə sadədir: kompleks və zəiflik. Təbii ki, milli mentalitetin də məsələyə çox dəxli var. Əsgərlik rejimi ən rahat idarəçilik sistemidir. Hamı standart şəkil və davranış göstərir və ierarxik düzən ən vacib faktordur. Bu anlayış daxilində pillələri yüksəlmək üçün əvvəlcə maymaq, orta səviyəyə keçdikdən sonra “tülkü”, əmrverən mövqeyində isə diktator olmaq lazımdır. Bu tipli təşkilatda fərqli olan hər şey və fərqlənməyə çalışan hərkəs pisdir, bürokratik rejim qanundur.
Belə olan təşkilatda sizdən altda olan hərkəsə iş gördürmək rahatdır. Amma sizinlə eyni səviyədə olan işçilərə iş gördürə bilməssiz. Bax bunu etməyin tək yolu yaxşı münasibətlər qurmaqdır. Hazırda etməyə çalışdığım məhz budur. Bizdə yarım saatlıq işi olan adicə vərəqin yerinə təslim edilməsi günyarım çəkə bilir. Bilir çünkü, buna əngəl olmaq mümkündür. Bax yuxarıda dediyimlə. Yəqin ki, Türkiyədəki və Azərbaycandakı bir çox böyük korporativləşməmiş şirkət və dövlət qurumlarında da vəziyət fərqli deyil.
Burada önəmli bir məqam var. Birinə iş gördürərkən işgörənin bayaqdan bəhs etdiyim kimi sadəcə maddi qorxu üzündən bunu etməsi ancaq iş mühitində keçərlidir. Bir də təbii ki, siz müştəri mövqeyində ikən. Amma həyat sadəcə al-sat və işdən ibarət deyil.
İndi burada bir vacib misal gətirərdim. Amma aktiv olmasa da oxucularımdan (dostlarımdan) birinə söz atmış olmuyum:). Bax o dostum kimi həyatın hər bir nöqtəsində işlərini asanlaşdırmaq üçün başqalarına “yükləyə bilmək” liderlik xüsusiyətidir və insanlara özünü qəbul etdirmiş olmağı tələb edir. Bir yaxşı söz var ki, “birindən bir şey tələb edə bilmək üçün onda kredit haqqın olmalıdır”. Güvən və hörmət qazanmaq həqiqətən çətin işdir.
Şirkətlərin sosial aktiv və dost çevrəsində lider ola bilən insanları iş həyatında tərcih etməsi və bu insanların özlərinin də iş həyatında uğurlu olması bununla sıx əlaqədardır.
Evlilikdə qadınların yoldaşları üçün çay-paltar mövzularında iş görməsi və ən əsası qadınların kişilərə hər istədikləri işi gördürə bilmələrini isə bu yazıya daxil etməyim yaxşısı budur:).
Məclis-i mak.az – Yaz yağışında başlayan “marketinq PHDsi bir işə yaramaz” polemikası sonra forumda da davam etdirilmişdi. Təbii ki, hər bir mövzuda olduğu kimi burada da kimisə fikrinə görə qınamaq olmaz. İstənilən fikrin sahibinə görə ən tutarlısı özününküdür. Ümumi götürəndə forumumuzda marketinq doktorluğunun bir işə yaradığını iddia edənlər çoxluq təşkil etdi.
Son zamanlarda bu mövzu ilə yenidən qarşılaşdım və bir-neçə nəfərlə yenidən müzakirəsini apardım. Buna “marketinq elmdir mi?” sualına cavab axtarma məsələsi də əlavə olundu. Ümumi olaraq bütün müzakirələrin mərkəzində iki məsələ durur:
- Pul gətirməyən marketinq nə qədər dəyərlidir?
- Marketinq doktorluğunu almaq sektor karyerasında təsirlidirmi?
Bu suallara birmənalı cavab vermək mümkün deyil. Hətta müxtəlif vəziyətlər müxtəlif cavablar gərəktirəcək yəqin ki.
Amma məsələnin analizinə bir mülahizəylə başlamaq istərdim. Belə ki, marketinqdə akademik çalışma deyilən mövhumun əslində nə olduğunu və nə üçün peyda olduğunu dəqiqləşdirmək lazımdır. Çox dərinə getmək istəmirəm. Amma bircə bunu deyim ki, marketinqin professorlarının peyda olması Amerikalıların hər bir işi elmiləşdirməyə çalışmasına çox bağlıdır.
Madam ki, dünya marketinq professorları qaynayır və bu professorlar ən önəmli universitetlərdə, gələcəyin top-menecerlərinə marketinq öyrədir deməli nəsə işə yarayan bir şeydir. Amma bir şeyi unutmaq olmaz. Marketinq normativ bir ixtisas deyil. Demək olar hər bir şey müşahidə və analizə, case-case dəyişən qəraralmalara bağlıdır. Yəni bir elm kimi oturub bütün prosesləri sistemləşdirmək mümkün deyil. Yəni əslində marketinqin bütününü nəzəriyə şəklinə salmaq mümkün deyil. Kitablardakı nədir deyə soruşsaz… O keçmiş təcrübələrdir. Nəzəriyədən söhbət belə gedəmməz. Çünkü nəzəriyənin xüsusiyəti budur ki, “bu adımdı atsan bu nəticəni verər” hökmü qüvvədə olur. Amma marketinqdə hər bir case ayrı ayrı dəyərləndirilməlidir. Və eyni praktika eyni nəticələri verməz.
Marketinqin heç cür nəzəri hala salınması mümkün deyil? Həə bu mümkündür. Bax elə bu da marketinqin akademik çalışma sahəsinə daxildir. Marketinq akademisyenliyi dedikləri şey əslində araşdırmadır. Marketinq doktorları ən yüksək səviyəyə çıxsa belə marketinq qərarlarının verilməsi və caselərdə ən doğru seçimi etmədə uğurlu olmaz. Bununçün özünü o qərarları vermiş olması lazımdır. Bax bu yerdə “marketinq təcrübəsinin yoxluğu” “kabus”u özünü göstərir. Çünkü hər şeyi şablonlar və kitabla həll edən insan praktikada fərqli case-lərlə qarşılaşanda çaşıb qalar. Di gəl ki, “fil dişi qalalarına” çəkilməmiş və praktikaya faydası toxunan araşdırmalar etmiş elmi işçi dəyərli fikirlər yürütmeyi və analizləri bacarar. Bir digər mümkün qatqı isə araşdırma ilə bağlıdır. Sektordakı heç kim inkişaf etmiş araşdırma metodologiyası istifadə edən akademik işçi ilə müqayisə oluna bilməz.
Bir məsələ də var ki, araşdırmanı marketinqin hər sahəsinə daxil edirlər. Amma kim nə deyir desin bir çox mövzuda inkişaf olsa da, araşdırma hər şeyi ölçməyə qadir olmayacaq. Hər yeni gün ədəbiyata və oradan da praktikaya yeni miqyaslar – scale – daxil olur. Bu arada bu miqyas təşkil etmələr marketinqdə akademik həyatda formalaşıb praktikaya keçirilən tək məqamdır. Adeten, praktikada olanlar kitablaşdırılır və bunun adına nəzəriyə deyirlər.
Miqyaslara qayıdaq... Hər yeni gün yeni miqyas formalaşdırılsa da, bəzilərinin keçərlilik və güvənilirliyi həqiqətən mübahisəli olur, bəziləri sırf bu adda miqyas olsun deyə düzəldilir, bəziləri isə zamanla qüvvədən düşür. Amma nə olsa da, bir çox dəyişəni ölçən miqyası formalaşdıra bilməyəcəklər. Onunçün insanların həyatının tamamilə rəqəmləşməsi lazımdır.
Rəqəmləşmə demişkən. Bu mövhum da marketinqin akademik səviyəyə keçməsi baxımından dəyərlidir. Belə ki, sözlər və hərflər informasiya daşıyıcısı kimi güvənli sayılmır. Ona görə də hər bir prosesi rəqəmləşdirmə meyli var. Bunu isə etmənin ən yaxşı yolu araşdırma metodologiyasıdır.
İndi kritik bir məqama gəlirik. Pul gətirməyən marketinq dəyərlidir mi? Marketinq bir elmdir mi? Məncə marketinq bir elm deyil. Çünkü pul gətirmədiyi halda işə yaramaz. Pul gətirməsi üçünsə akademik və cah-cəlallı, bol temrinli marketinq yox sektora baxmaq lazımdır. Orada isə marketinq elmi metodla həll olunmur. Sadəcə araşdırmada, o da tamamilə olmamaq şərtilə elmi metod istifadə olunur. Elmi metod nədir?
Hipotezlər formalaşdırıb, onları sübut vəya təkzib edərək normalar formalaşdırmaqdır.
Bu isə ani qərarların gərəkdiyi marketinq üçün qəbuledilməzdir.
Biraz uzun oldu bilirəm, amma bu mövzunu bir yazıya sığdırmaq özü çətin bir işdir. Nəticə olaraq marketinqin sadəcə akademik olaraq işə yaramadığından əminliyimi dilə gətirirəm. Məncə marketinqdə nəzəriyə yox “Keçmiş təcrübələr” mövcuddur. Amma marketinqi doktorluğunu oxumaq çox böyük fayda təmin edir. Təbii ki, marketinqinin məntiqi qavramadıqdan sonra o da boşdur. Marketinqin məntiqini damarlarına qədər hiss edənlərçün də boşdur. Nəticədə doktorluq təhsilin ən yüksək səviyəsidir və öyrənməyi bacaran insanları yaxşı yönləndirir. Amma yaxşı məktəbdə. Bir də doktorluq məsələlərə geniş yanaşmağı öyrədir həqiqətən də. Yenə əlavə edirəm öyrənə bilmək istedadı olanlardan danışıram.
Yazı uzun da alınsa mövzu əksik qaldı. Müzakirə etmək olar.
Son söz – Marketinq PHD faydalıdır!
Tüğyan edən “Böhran” fırtınası şirkətləri əl-ayağa salıb. Kimi işçi çıxardır, kimi maaşları azaldır, kimi istehsalatı dayandırır. Fakt budur ki, mənasız bir təşviş insanları stres topuna çevirib. Bizim şirkətdə adətən stres edəcək mövzu və şəxslər tapılır. Amma bu dəfəkini haqsız da görmürəm. Müştərilər hazırda “böyükdür, mənim 3-5 qəpiyimə qalmayıb” anlayışı ilə borclarını ödəməyi gecikdirməyə çalışır. Ümumi olaraq çalışdığımız maksimum efektiv və riskə əlyeri qoymadan işləməkdir.
Bizdə daşımaçılıq böyük problemdir. Nəticədə ortasında böyük boşluqlar olan müxtəlif ölçülü yumru predmet – boru daşıyırıq. Bu isə TIR içində hava daşımaq deməkdir. Bugün həmişəki müzakirə gedirdi. Bizim departamenti müdiri maraqlı bir ifadə işlətdi: “Boruları boş-boşuna göndərməyin, hava daşımaq nəyə lazımdır axı?”. Bura qədəri normaldır. Maraqlısı isə bu ifadə idi: “Fərqi nədir o israfın xərcini kim ödəyir? Zərbə ölkə iqtisadiyatına dəyir”. Əvvəlcə biraz düşündüm. Nə var ki burda? Uzağı nəqliyat şirkəti biraz artıq qazanır. Amma sonra “dınk” elədi. Axı insan, texnika, yanacaq və zaman məsrəfi var bu işin. Eyni partiyada yarım qat artıq effektivliklə mal göndərmək olar...
Sonra düşündüm ki, departamentimizin müdürü səviyəli insan Türkiyədə özəl sektorda minlərlədir. Əlindəki imkanlar böyük də olsa nəticədə Fıratda onunla eyni ranqda 10dan çox işçi var. Demək istədiyim onun belə cəhdlərlə ölkə iqtisadiyatına qatqısı heç də hissədilən bir şey olmayacaq. Amma vətəndaşlığının fərqində olmaq ayrı şeydir.
Növbəti “nə olacaq bu millətin halı” yazımda demişdim – xalqımızda “sahiblənmə duyğusu” əksikdir. Həm də dəhşətli dərəcədə. İşlədiyimiz şirkətin məsuliyətini boynumuza götürə bilmirik. Həvəslə çalışana dəli deyirik. Dövlətin qeydinə qalmaq, xalqının malını qorumaq filandan heç danışmıram. Eqomuzdan başqa heç nə önəmli deyil. Azərbaycanda yuxarıda bəhs etdiyim səviyəli bir sektor işçisinin eyni dərdi çəkdiyini görməyi çox istərdim.
Bizdə “pul qazanmaq lazımdır” deyən hamını ağlına ilk gələn şey hansısa markanın distribyutorluğunu almaqdır. Pulları dartaq aparaq xaricə özümüzə də onda biraz götürək, uşaqlarımızın gələcəyini xilas edək, özümüzün də indisini. Millət necə tarac olur olsun nə işim var?!
Sahiblənmə duyğusu Azərbaycanlılar üçün böyük əksiklikdir. İstər işlədikləri qurumu sahiblənmək, istər yaşadığı torpağı, istər vətəndaşı olduğu məmləkəti. Sadəcə rayonunu sahiblənir bir də yan-yörəsini.
P.S. Desəz ki, ölkənin iqtisadiyatını və xalqın rifahını diri saxlayan istehsalatı bizdə reallaşdırmaq problematikdir o an susma haqqımı istifadə edəcəm. Axı bunu səbəbkarları da sahiblənmir vətəni. “Sahib olmaq” ilə “sahib çıxmaq” arasındakı incə amma, dərin fərqin fərqində deyillər, ya da fərqindədilər amma onlarçün fərqi yoxdur.
P.P.S. Orta statistik Azərbaycanlı ya qorxusu üçün çalışır, ya eqosu üçün. Üçüncü ehtimal yoxdur.
...Evdə yır-rığışdır
Azərbaycan fəxr edəcəyi dəyərləri çox olan, - demək olar bircə üzərində yaşayan insanlarından başqa, bir məmləkətdir. İnsanlar da son vaxtlarda özünü itirir. “Müstəqillik sərxoşu” olduq desəm o da deyil. Əslində sıravi Azərbaycanlı heç bir baxımdan müstəqil deyil. Amma bu yazıda toxunmaq istədiyim mövzu bu deyil. Ümumi götürəndə dilə gətirəcəyim problemin altında məhz “bu” dursa da.
Hər bir ölkə əlində olan dəyərləri özünün tanıtımı və marketinqi üçün istifadə etməyə çalışır... vəya çalışmalıdır. Çalışanlar məlumdur. Çalışmayanlar isə məlum deyil. Məlum deyil çünkü çalışmır, özünü məlum etmək cəhdi göstərmir. İlqar Muradovla Brilyantın gedib Skruk qrupu ilə alboma çıxarması, hər olimpiyadadan 1-2 medalla qayıtmağımız və kompleks qoxan xırda-para sistemsiz addım xaricində Azərbaycanın marketinqi naminə heç bir iş görmürəm ortalıqda. Halbuki bir az əvvəl dediyim kimi çox “dəyərli dəyərlərimiz” var. Onları saymağa başlamayım.
Artıq turizm dövrüdür. Reklamımızı çəkdik nə gözəl... Amma gəl ki, bir ingilis CNN-də gördüyü reklamdan cuşa gəlib illik məzuniyətini Azərbaycan səfəri ilə keçirmək istəsə nə edəcəyik? Hava limanında enib keyfiyyətli bir otelimizə yerləşmək yetməz ki. Həmin Hyattdan çox güman onun Birmingemində də var. Azərbaycan ona gəzməli yerlər və qayıdanda şəkillərini dost-aşnaya fəxrlə göstərəcəyi məkanlar təqdim etməlidir. Elə biabırçılıq yollarımızdan başlar ki. Bakıda hər gün yeni sürpriz var. Hətta hər saat. Günorta keçdiyin yol axşam artıq tikinti üçün bağlanmış olur. Xüsusilə pik saatlarda məcbur olmadığı halda yola çıxana dəli deyirlər bizdə. “İstanbul yalan olub” deyənləri gördüm. Liman şəhəri olsaq da, dənizimizdən mədəni şəkildə istifadə etmə şansımız yoxdur artıq. Xəzər üfunətdən özü boğulur. Gəl ki, sahilində gəzmək istəyənlər. Çimərliklərimizin təmiz olduğunu demək heç mümkün deyil.
Tarixi yerlər ya baxımsızlıqdan haldan düşüb, ya da... yoxdur artıq. Söküb yerinə 200 il sonra tarixi adlandırılacaq binalar tikiblər. İçəri şəhərə belə toxundularsa daha nə demək olar. NA`nın laboratoriyasında çatdırdığı xəbərdə Sebasian Burgerin Bakı zərgüzəştlərini gördüm. Bir “Botanika bağı”mız vardı o da çox pis hala düşüb. Üstəlik Burgerin də yazdığı kimi turistlərin “yaşıl şəhər” görmək ümidiylə gəldiyi Bakı artıq çoxdan “boz”dur.
Qısası, Azərbaycana turist çağırılmasını anlamıram. Axı onlar vətənlərinə geri qayıdanda Bakını tanıdıqları insanlara çətin tövsiyə etsinlər. Hazırda Azərbaycan turistə hazır deyil. Bəlkə... Bəlkə 5 il sonra olar. O da sistemli iş getdiyi və bunun qeydinə qalındığı halda...
Təxminən 2 aydır intensiv şəkildə ümumilikdə isə 2 ilə yaxındır qlobal maliyə böhranı müzakirələri davam edir. Həmişəki kimi, “ağsaç amerikalı daydaylar” çıxıb “mən 6 ay öncə filan olacaq demişdim” tipli “şok” açıqlamalarla gündəmə düşməyə çalışır. İqtisadiyatdan anlayan vəya ətrafına anladığını göstərməyə çalışan hamıı sözünə “qlobal böhran və onun dünyaya və ölkə iqtisadiyatına vurduğu zərər”lə başlayır. İndi iqtisadiyatdan anlayanmıyam, yoxsa anladığını göstərməyə çalışanmı bilmirəm. Amma onu bilirəm ki, hər zaman olduğu kimi tüğyan edən bu böhran fırtınası da quramadır. Əvvəla böhranın adı elə nəsə ləzzət eləmir – “qlobal maliyə böhranı”. Maliyə böhranı deyəndə hərhalda pulun azalması nəzərdə tutular. Ya da elmi dildə danışmaq istəyənlərcə “dəyərinin azalması”. Bu hərhansı ölkə vəya şirkət vəya şəxslə bağlı olsa anlaram. Əlindəki pul gedib yan tərəfə. Ona görə də böhran yaşayır. Ha indi bu qlobal olanda necə olur ki? Pulu gəlib yadplanetlilər Yupiterə aparıb?
Demək istədiyim, pul sadəcə əmtəə mübadiləsi üçün istifadə olunan bir şeydir. Nəticə etibarilə məqsəd yox, vasitədir. O olmadıqda da insanlar yaşayırdı. Zaman ərzində pulun başına min oyun açılsa (gümüş, qızıl, banknot, qiymətli kağız, devaluasiya vs.vi.) da, yenə funksiyası eyni olaraq qaldı – hamı vəya müəyyən bir ərazidə ortaq dəyər olaraq qəbul edilən obyekt. Belə olanda pulun dəyərinin artıb azalması niyə bu qədər böyük effekt doğurmalıdır ki? Səbəb məlumdu hərhalda. Bütün “pul”ların eyni dəyərə sahib olmaması. Yəni FOND BİRJALARI. Bax elə Azərbaycanın da bu böhrandan canını minimum itkiylə qurtarması fond birjamızın yox səviyəsində olmasına bağlıdır.
İndi qayıdaq “qlobal böhran” məsələsinə. Azərbaycana nə var axı qlobaldan?
Qlobal böhran olar – “su”dan, “enerji”dən, “qida”dan, “xammaddə”dən... Hər şeydən... Tükənən hər şeydən. Lap elə beyindən də... Amma nə nə... ağaclar yetişdiyi müddətcə, selluloza istehsal edilə bildiyi müddətcə çap edilə bilən pul ilə bağlı böhran... Olmamalıydı. Olmasının da təməlində məncə əsas səbəb nədir bilirsiz? Bayaqdan adını çəkdiyimiz əmtəələrə şişirilmiş qiymətlər qoyulması. Məsələn neftin bir barreli ötən il bu vaxtlarda yanılmıramsa 100 dolları ötmüşdü. Son 1 il ərzində 120 dollar civarına çıxdığı günlər oldu. Halbuki 5-6 il əvvəl bu qiymət 20 dollarlarda hərlənirdi. Nə dəyişdi ki? Bu müddətdə istifadə olunandan da artıq resurslar tapıldı, neftin alternativi olan enerji materialları inkişaf etdirildi. Məntiqi cəhətdən qiymət enməliydi hətta. Neft ən efektiv və geniş istifadə olunan xammaddələrdəndir. Onun qiymətlərinin (süni) art(ırıl)ması bütün qiymətlərə təsir etdi nəticədə. Beləcə ümumi olaraq bazarda süni qiymətlər fırlanmağa başladı. Valyutaların dəyəri isə azalmadı. Nəticədə bu natarazlıq bir müddətdən sonra fəsadlarını verməyə başladı.
Nəticədə demək olar ki, səbəb əslində dünyada 10 manatlıq mal olduğu halda ona 20 manat qiymət qoyulmasıdır. Ortalıqda isə 30 manat pul gəzir. 30-20=10 manat olan pul ”qlobal maliyə böhranı” adı qoyulan “xortdan” sayəsində havaya uçdu. Bax ona görə də deyirlər ki, dünya 2 ay ərzində 3 trilyon dollar pul itirib. Düşünün ki, Azərbaycan kimi 300-400 ölkə yox olub. Bu 10 manata bir açıqlama daha vermək olar. Belə ki, birja və banklarda əslində olamayan “ruh pul”lar dolaşır. Necə? Məsələn, bankın əslində x milyon pulu var kassasında amma müştərilərinin hesablarını üstüstə gələndə bunun iki qatı rəqəm alınır. Elə ona görə də deyirlər ki, bütün müştərilər bankdan pulunu çəkmək istəsə o iflas edər. Bax elə buna görə “qırmızı siqnal” verən bank 2-3 günə iflas edir. Çünkü qorxulan başa gəlir. Möhkəmliyi şübhə altında olan bankların və maliyə qurumlarının böhranda çökməsi/səndələməsi də bu kimi amillərlə bağlıdır.
Mövzu çoox qarışıq və bolca danışılabiləcək mövzudur. Son zamanlarda böhranla bağlı çox şey oxumağa fürsətim olmadı. Yoxsa daha dərindən araşdırılmış bir yazı təqdim etmək istərdim sizlərə. Hələlik bunu qəbul edin yaxında böhranın marketinqə təsiri. Bu dövrdə necə davranılmalı gərəkdiyi kimi suallarla bağlı şərhimi yazmağa çalışacam.
Yeni iş dolayısıyla blogu ziyarət etməyim çətinləşib. Amma bu müddətdə buralara gələnlərə təşəkkürümü bildirim - 1, artıq iş rejimimi formalaşdırıram və gündüzlər imkan olmasa da, axşamlar yazılar yayınlayacam və şərhlərinizi oxuyacam - 2. İnşallah. Bu arada növbəti yazı da demək olar hazırdır. Mövzu isə yuxarıdakı abzasın sonunda qeyd etdiyim deyil:)
Gecə saat 04.49...
Yayda Bakıya gəlmədən öncə Chryslerin əfsanəvi vəya daha doğrusu əfsanələşdirilmiş CEO-su Li Yakokkanın (Lee Iacocca) bir kitabına giriş elədim. Kitabı biraz keçmişdim ki, ürəyim darıxdı və yarım saxladım. Çünkü Li müəllim də adəti “American dream” işlərdən birini görmüşdü. Onsuz da italyan əsilli amerikalı bu quru “Amerikan xülyası” “şar”ının əsas nəfəs mənbələrindən biri olub karyerası müddətincə. Daim Amerikançılıq və bənzəri ideyalarının öndərliyini edib. Anlamaq olar. Nəticə etibarilə vətəndaşı olduğu ölkənin təbliğatı ilə məşğuldur. Bundan təbii nə ola bilər? Bizim kimi ölkənin içində belə anti-Azərbaycançılıq etməkdən çox daha yaxşıdır.
Amma amerikalıların özlərinə aid hər şeyi bu qədər marketinq etməsi və dünyanın ən vacib məsələsi kimi mövqeləndirməsi heç xoşa gələsi şey deyil. Elmi marketinq məqaləsi oxuyanlar diqqət edib mi bilmirəm. Minlərlə, bəlkə milyonlarla araşıdrma var təbii ki. Əksəri də ABŞ-da olunur. Bundan əlavə Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya... Adəti üzrə inkişaf etmiş avropalılar... Yaponlar və Çinlilər hələ ki, bu mənada öyrənilməmiş və mühafizəkar “xam bazar”dır. Təbii ki, bir çox başqa ölkədən də araşdırmalar olur. Araşdırma ABŞda aparıldıqda “limitations” qisminə görə bilməyəcəyiniz bir qeyd digər istənilən ölkədə aparılan araşdırmanın bu bölməsində olur: “Araşdırma sadəcə filan ölkədə (hətta Alamaniya, Fransa olsa belə) aparıldığı üçün qlobal deyildir”. Amma Amerikada olanda qlobaldır. Bu “qlobal” hər nədisə elə deyəsən Amerikanın təkəlindədir. ARTIQ DEYİL!
Amerikan düşməni kimi göründüm sizə? Aşağıdakıları da oxuyun bir...
Dərinə enəndə Amerika mərkəzli hər şey məşhur “amerikan xülyası”na xidmət edir. Kinolar o məqsədlə çəkilir, kitablar o məqsədlə yazılır. Elə həmin kitabda da Yakokka israrla amerikan ailə mədəniyətini davam etdirməkdən, yaşlılara hörmətdən, anaya sevgidən, qızlarının xoşbəxtliyinin bu qədər kareyera uğuru olan biri üçün belə ən dəyərli xatirə olduğundan danışır. Amerika bunu yaşamır, amma amerikanın simaları belə görünməyə, bu atmosferi formalaşdırmağa çalışır. Düzdü bir də Paris Hilton, Lindsey Lohan və Britni Spirz kimi tiplər də var ki, onlar da bu xülyanın digər üzüdür.
Modern marketinq məhz buna xidmət edir. Bir dəqiqə... Modern etmir axı elə bil. Son illərə qədər edirdi deyək. Çünkü həqiqətən də medianın gücünü itirməsi, web 2.0`ın peyda olması, şərqin həm maddi, həm də zehin mənasında yüksəlişi, marketinq içində amerikalıların monopoliyasının bitməsi, hətta liderliyi az qala Yaponlara verməsi kimi faktorlar “yeni dünya”nın planlarını pozur. Hələ bir buna şərq filmlərinin Hollivuda narahatçılıq verməyə başlaması və bestsellerlər arasında “Yaşasın Amerika” əvəzinə “Yankee go Home!” tərzinin yerləşməsini də əlavə edə bilərik.
Artıq Amerikanın marketinqi zəifləyir və Amerikan Marketinqi mövqeyini itirir. Artıq marketinq Amerikanın deyil. Artıq Kotlerin sözü ehkam deyil. Artıq... düzəlir. Amerika marketinqin qloballaşması adıyla öz sistemini yerləşdirə bilmir.
Hər nə qədər amerikan xülyasını millətlərə qəbul etdirmə fəaliyələri illərdi nəticə versə də, hələ də birilərini cəlb etsə də, artıq Amerikaya getmək, Amerikan həyat tərzini dadmaq daha az gənc üçün “həyatının məqsədi”dir.
P.S. Əslində mövzuyla bağlı deyiləcək söz və gətiriləcək misal çoxdur. AC Nielsen bütün araşdırmalarını Amerikada edir və hooop... “Dünya bunu edir!” Etmir qardaşım. Həqiqətən sağlam, 35-40 ölkəni əhatə edən araşdırmalar gerçəkləşdirməyə hünəriniz var buyurun. Yoxdur çəkilin yoldan! Avto sektorunu ən çox buna görə sevirəm. Amerikalıların biabırçılığı göz qabağındadır orada. GM də Ford da geriləyir. Layiq olduqları yerə...
P.P.S. Deyirəm bəlkə səfirlikdə başa düşüblər bu fikirləri daşıdığımı ona görə verməyiblər vizanı :)
Rüstəm öz blogunda təzəliklə Azersunun süd məhsulları bazarına daxil olması haqda yazdı. Düzü ondan Azersun ünvanına daha tənqidi fikirlər yazmasını gözləyirdim. Amma yenə də nəticədə sözünü deyib. Mənsə çoxlarının təəccübünə səbəb olacaq bir mövqe sərgiləmək istəyirəm.
Azərbaycanda marketinqin içində olan, top menecmentini edən, kənardan baxan, sektorla əlaqə içində olan hər bir kəs şirkətlərimizi tənqid edir. Xüsusilə marketinqə yanaşmalarını. Elə o tənqid edənlərdən biri də özüməm a. Amma bir gün də məsələyə onlar tərəfdən baxaq deyirəm.
Azərbaycanda tənqidlərdən ən çox nəsibini alan bəlkə də Azersundur. Səbəb? FMCGnin çox göz önündə olan sektor olması, markaların və məhsulların çox olması, Azersunun şirkət olaraq böyüklüyü, monopoliya formalaşdırmasının insanları qıcıqlandırması vs. daha da sıralamaq olar.
Azersunun illik 150 milyon dollardan artıq satışı olmalıdır mən bilən. Əslində Azərbaycanın pərakəndə dövriyəsi üçün yüksək rəqəm saymaq da olar. Amma Azersun bunu artıra da bilər. İndi gəl də. Həm monopoliya olmasın deyirik, həm də bu dövriyə azdır. Marketinqə və personalın inkişafına kifəyət qədər pul xərcləyirlər. İndi burada önəmli bir məsələ çıxır ortaya. Rəhbərlik pulu ayırır deməli. Amma məsələn Azersunun böyük bir kadr siyasəti xətası var: işçiləri yetişdirir, sonra onları əlində saxlamağa cəhd göstərmir. Özü də fəxr edirlər ki, sektor üçün personal yetişdirirlər. Axmaqlıq deyirlər buna!
Məsələn banklar. AGBankın reklamına 100 min dollar ayrılıb. Amma o yöndəmsiz reklamı ki, marketinq vəya reklam departamenti təsdiqləyir. Eynən də TVni basmış mənasız reklamların hamısı. Azərbaycanda şirkət sahibləri müasir iş prinsipləri ilə işləməyə hazır deyil, bilirəm. Amma bazarda dəyişikliklər var rəqabət aparmaq üçün peşəkarlaşma gərəyi duyulan dövrə yaxınlaşırıq. Bəzi menecer də direktorlar bunu şirkətlərini shaiblərinə anlata bilibsə deməli mümkündür. Azərbaycanlı marketinq menecerlər əsasən məsuliyəti boynundan atmaq üçün tənqid edir yuxarıları. Düzdür kənardan baxıb ehkam kəsmək asandır. Amma işləmək bunu tələb edir. Işləyənlər sübut edirlər.
Hər şey bir kənara, Azərbaycanda çörəyini yediyi quruma türklər demiş “babayiğitler” kimi sahib çıxan neçə marketinq menecer/direktor tanıyırsız? Bax belələri həm qabağa gedir, həm də şirkətini inkişaf etdirir. Hətta biraz da artıq çalışanlar sahiblərin anlayışında inqilab beləı edə bilirlər. Bütün dünyada kapital adətən işdən anlamayan adamlarda olur. Di gəl ki, onlara peşəkar işin əhəmiyətini əvvəlcə fikirləri sonra, əməli ilə sübut edən PEŞƏKARLAR lazımdır!
Azersunun personalına qarşı anlamsız yanaşması böyük xətadır. Amma hələ bu ən böyüyü deyil, monopoliyasının əbədi olacağını düşünməkdir. Bir də buna əlavə olaraq hazırda imicinin çox pis olduğunu bildiyi halda idarəçilərin heç bir addım atmamasıdır. Nəticədə anlamaq lazımdır ki, Azersun Holdinq üçün “Bizim Tarla”, “Final” vəya “Pasha” hər şey deyil. Bu imici də Qafqaz Konserv vəya Final Çayın marketinqçiləri düşünməlidilər.
Hara fırlatdım xeyri olmadı. Problem marketinqçilərimizdədir. Şirkətləri tənqid etməkdənsə işləsələr daha doğru olar. Bir dostum forumda “filakəsin işlədiyi şirkət nədir ki, Bakcelli, Azersunu tənqid edir, özü nə edib axı indiyə kimi” demişdi. Düzü ilk refleks olaraq müdafiəyə keçsəm də görürəm ki, o dostum haqlıdır.
İşləmək lazımdır, bəyənməmək ən asanıdır!
P.S. ümumiyətlə bizdə özünə aid olmayan heç nəyə sahiblənmək və ona dəyər vermək anlayışı yoxdur. Ona görə də dövlətə aid olan hər bir şey səhv yöndə istifadə olunur. Şəhərlərarası qatarlarda oturmalı deyil. Küçələr zibil içində üzsə də, evimizin içi təmiz olsun. Amma di gəl ki, başqalarını tənqid etmək və ağıl verməyə gələndə bizdən yaxşısı da yoxdur.
Azərbaycanlı bloqçular arasındakı “Sıra Səndə” oyununun ikinci dalğası marketoblogun sahillərinə də gəldi çıxdı. Əslində çoxdan gəlib çıxıb e. Azərbaycanda hər şeyin gömrükdə biraz gözlədiyi kimi bu dalğa da mənim gömrüyümdə gözləməli oldu. Səbəbi isə... Deyəcəm son iki postumdan bəllidir... həvəssizlik... bəlkə də düz olmayacaq. Məncə elə bu vəsilə ilə şöhrətpərəstliyim üzə çıxdı. Müsahibəni tezliklə realizə etmişdimsə bəzi məşhur adamlar kimi “uşaqlıq sirlərim”i paylaşmaqda yaman simic və təmbəl davranıram. Amma gecə əsl etiraf vaxtıdır. Getdik...Ramin, buyur bu da sirlərim...
***
Uşaq vaxtı əsl terrosit olmuşam. Kəndə gedəndə hər həftə bir toyuq öldürürdüm. Özümüzkülərdən tapmayanda, qonşularınkından. Sonra faciənin adı olurdu “faili məchul cinayət”. Çox vaxt da çaqqallar qarğış yeyəsi olurdu. Bakıda yaşadığım məlumdur hərhalda. Metroya minəndə yanımda mütləq qələm olurdu və kefim hara gəldi yazılar yazırdım. 3cü sinifəcən 4 müəllimi dəli eləmişəm... STOP!
İnandız?
Qoyun, bu olsun 3 GOP! Keçək real nominasiyalara
3 sitat
- Bakıda yaşasaq da bələkdəykən nənəmə əmanət edilmişəm və artıq dilim türklər demiş “pabuç boyda olanda” ata-anama qaytarılmışam. Bax elə nənəmin məni evə gətirdiyi ilk gün, özü kəndə geri qayıdandan sonra qapıya söykənib bu tarixi ifadəni işlətmişəm: “əmi, mən nənəmə istiyirəəəəəəəm”... əmi=atam!
- indi hamı yaxşı yaddaşım olduğun deyir... Amma 3 yaşımdaykən “bibi, bibi, sən kim bibisən?” sualı məndən çıxıb. Bunu uzun müddət bərabər yaşadığım bibimə demişəm özü də.
- Uşaqlığımın ən məşhur ifadəsi “sakit olun çlon yatır” (slon yox haa) olub deyirlər. Bir dənə deşikli baraban içində filim var idi. Xatırlayıram. Axşam olan kimi onu yatağa qoyub 1 otaqlı evi camaata dar edirmişəm ki bəs, “sakit olun filim yatır”. Deyirəm Greenpeace bilsə məni mükafatlandırar e. Plastik filə bu qədər dəyər verən insan yəqin canlısını öpüb alnına qoyar da.
2 dələduzluq
- Uşaq vaxtı əcaib bir xasiyətim olub. Səbəbini hələ də kitablarda axtarıram. Yunqla Froyd gəlsə çözəbilməz hərhalda. Deməli mənə verilən oyuncaqların cəmi 1 həftə ömrü olurdu. Onları sındırmaq üçün çox kreativ ideyalarım olub hər zaman. Ən axırda tamamilə dəmirdən sərt fiqurlar aldılar ki bəlkə biraz dözə. Onları da balkonun qapısının arasına qoyub sıxmışam. Nəysə... çox məsrəfli olmuşam bu mənada.
- Yemək oğurluğundan danışım? Yoxsa bu mövzu çürüdü? Üstəlik də ki, şəkillərimdən bəlli olur da. Day indi mən nə yalan deyim ki, yemək oğurlamamışam? :) Amma öz aramızdı mən konfet filan oğurlamırdım aa... :)
1 mırt
- mırt da odur ki, rəhmətlik babamı 8 yaşımda ikən itirsək də, onunla bağlı özümə maraqlı bir xatirə foralaşdıra bilmişəm. İndiki kimi yadımdadı ki, oturdurdum divanda. Özüm də otururdum çiyinlərində yalan olmasın saatlarla qulağın oynadırdım. Qulağı ətli idi. Digər nəvələri tamah salanda da dalaşırdım. Deyirəm qulağım babamın qulağına yaman oxşayır. Nəvələrim kişinin acığını çıxacaq hə məndən? :)
p.s. sizə bir dənə də məzə danışım. Deməli uşaq vaxtı hər yay kəndə gedirdim. Orda da yaşıdım sayılacaq əmi-bib uşaqlarıynan “takılırdıq”. 3ü məndən böyükdür. Hə ki, bir dəfə atamın bibisi gilə getmişik. Rəhmətlik Asiya nənə səs-küyün ortasında dönüb deməz mi ki “Misal bala, sən böyüksən e onlara baş qoşma”? Nəysə yazıq arvad hardan bilsin ki, “hər şey göründüyü kimi deyil”? :)
p.p.s. deyilənə görə mən də kimisə dəvət etməliyəm. Aygün, Rüstəm, Makla, Ruxsarə xanım... Hansınızda həvəs varsa buyurun. İsrar etmirəm. Mən ki, yazmaq üçün 10 gün gözlədim :) Nurlan da blogunu bağlayıb e. Yoxsa onu çağırardım :) Viskonsin-Medisonda oxumaq asan iş deyil :)
Üzrlü hesab edin.
Elə düşüncə blogu da buna görə sakit qalıb :(
Blogumu heç vaxt tək qoymayan Şəbnəm Həsənəlizadənin istəyi üzərinə şərhi açıram.
...Ya da bloglar niyə tükənir?
Azərbaycan blog aləminə daxil olmağımdan cəmi 8 ay ötüb. Amma bu aləmdə qayda qanunlardan kifayət qədər xali ola bilmişəm. Bu müddətdə daha nələrə nail olduğum isə vacib deyil :)
Bugünlərdə arabir Azərbaycan dilində lan bloglara göz atıram. Ən son Maklayaq`a baxdım. Gördüm ki, ziyarətlər xeyli azalıb. Kim nə deyir desin blogun ziyarətinin əsas göstəricisi şərhlərdir. Azeriblog sistemindəki bloglarda şərhsayı və hit necə belə yüksək olur onu tam çözmüş deyiləm. Amma bütün bloglarımızı əhatə edən bir tendensiya nəzərimdən yayınmayıb. Bloglar yeni açıldığı ilk iki ayda xüsusi olaraq aktivliklə seçilir. Ondan sonra eniş başlayır. Bu tendensiyadan yan keçən blog olub mu bilmirəm. Son vaxtlarda bircə Həsənəlizadələrin bloglarında (R və Ş) mütəmadi ziyarətçi axını gözümə dəyib. Hətta bir ara yazı başına ortalama şərhin 100ə çıxdığı bloga belə ziyarətçilər artıq "belə də baxmır". Bax o da Vüsalın blogunun ikinci nəfəsi idi.
Rüstəm blogunu çoxdan işə salsa da bu ilin əvvəlində aktivlik artdı. Amma bu da bir müddət sonra dayandı. Eynisini Aygün üçün də deyə bilərəm. Xüsusilə noyabr-fevral aralığında Kisshot blog coşdu. Amma martdan sonra sakitçilik çökdü. Düzdü blogu ayaqda saxlamaq bloggerin öhdəliyidir. Amma yenə də Alışveriş mərkəzlərinin bir müddət sonra ziyarətçilərin gözündən düşməsi kimi bizim bloglar da bir müəyyən zaman ötdükdən sonra ziyarətçiyə "susayır".
P.S. Bayramda uşaqlığımı xatırlayacam inşallah :)
Dünən səhərə yaxın forumumuz (heyf ki link verə bilmirəm) 3 erməni haker tərəfindən hack olundu. Saat 9a artıq forum onların əlindən alındı. Hazırda forumda bərpa işləri davam edir. Texniklər bizi bütün bilgilərin (!) xilas oluna biləcəyi müjdəsi ilə sevindirdi. Amma təbii ki hakerlər müəyyən fəsadları "miras qoyub" gediblər. Onları və texniki boşluqları aradan qaldırdıqdan sonra yenidən marketinq müzakirələri davam etdiriləcək.
Açığı, forumsuz internetin necə maraqsız olduğunu gördüm bu müddətdə.
Bu hadisəylə bağlı mətbuata göndərmək üçün hazırlanmış ətraflı məlumat burada.
http://mak.az/articles.php?item_id=20080922120144557&sec_id=2
Əvvəla başlayım onda ki, dönüb geriyə baxdıqda marketoblogun əvvəlki aktivliyindən xeyli uzaq olduğunu gördüm. Ona görə də açıb google analitycsdəki nəticələri görəndən təəccüblənməli deyiləm. Bunu nəzər alıb yaxşı bir mövzuda nəyəsə bənzəyən bir yazıyla “silkələnim” dedim.
Bu yazını uzun zamandır beynimdə formalaşdırsam da nəhayət mak.az`ın forumundakı bir mövzudan ilhamlanıb qələmə almağa qərar verdim. Bacı, narahat olma? Mövzu yaralı yerimizdi. Sən də öz tərzində baxsan məsələyə elə əla bir əsər çıxar ortaya ;).
Deməli söhbət odur ki, Azərbaycanda marketinq menecer axtaranda çalışırlar üzüyola birisi olsun ki, rəhbərliyə baş ağrı verməsin. Əslində bizdə şirkətlər elə mühəndis və IT mütəxəssisi axtaranda da eyni həvəs içində olur. Di gəl ki, onların işlərindən başları çıxmadığı üçün çox da müdaxilə şansları olmur. Bax marketinq isə başqadır. Bütün baş direktorlar marketinq dahiləridir bizdə. Onları marketinq meneceri Godin də olsa, deyəcəklər ki “sən get keçəlini qaşı”. Biz biləndir. Sən də eləcə kağız kuğuz daşı.
Bizim “savadlı və marketinqçi ruhlu” menecerlər də bu işdə sırf “CVimdə təcrübə xanası boş qalmasın” prinsipi və çürəkpulu xatirinə oturduğu üçün bu hökmə boyun əyir. İti dilli bir marketinqçi tanışım belə bir cümlə işlətmişdi: “bu dilim axırda mənim başıma bəla olacaq. Amma ki, gördüyüm şeyi deyirəm. Allah şükr heç kimdən qorxacağım da yoxdu. İşdi də buradan çıxaram, digərinə gedərəm”. Bax bu sağlam anlayış indi onun subaylığı iləmi bağlıdır? Məncə qətiyən.
Amma gəl ki, Azərbaycanda bu cəsarətə sahib marketinqçi faiz etibarilə bütün marketinq işçilərinin, hətta menecerlərin 5 faizi belə olmaz. Halbuki bizim kimi özündən razı, və kənarda “yekə yekə danışan” millət də yoxdur.
İndi biraz da başlığa açıqlama gətirək. 
Bildiyiniz kimi xalq arasında “meymun olmaq” deyilən bir qismən qeyri etik ifadə var. Mənası da ki, “onun bunun sözüylə oturub duran” kimi bir şeydir. İndi bununla həhalda yuxarıda yazılanları tutuşdursaq ortaya nəsə bir fikir çıxar yəqin ki.
Biraz hətta əsəbiləşib “ayə doğurdan e, istehsalatdan tutmuş mühasibəyə qədər hər departamentə “burnunu soxa bilməli olan” marketinq menecer necə meymun edilə bilər e?! Onda onun işi nə olur? Marketinq menecer dediyiniz şəxs belə olanda yəqin ki kreslosundan da tərpənmir. Halbuki o həftənin 2 günü yumuşaq yerində otursa çoxdur hətta. Çıxmalıdı şəhərdə satış məntəqələrini görməlidir. Satış personalının marketinq anlayışına uyğun davranıb davranmadığını monitorinq etməlidir. İstehsalatda qablaşdırmanın rənglərində markaya uyğunluq gözlənilmirsə etirazını dilə gətirməlidir...” vs. də deyi bilərik. Di gəl ki, Azərbaycanda əsəbiləşmək yox gedib bunu baş direktora ya da şirkətin sahibinə anlatmaq lazımdır. Anlata bilirsənsə təbii ki...
Yaxınlarda bir uzaqdan uzağa tanıdığım və xarakteristikasını öyrəndiyim, əcnəbi şirkətlərin distribyutorluqlarıdan birində çalışan marketinq direktor vəzifəsindən azad edilib. Özü də qərarı baş ofisdən gələn şəxslər verib. Halbuki bağlı olduğu baş direktor onda olduqca razı imiş. Olacaq da. Uşaq o qədər fağırdır ki, heç bir dediklərini iki etməyib. Həmişə elə o baş direktoun sözüylə oturub durub. Amma şirkətin parlaq görünən marketinq işinin zəif getdiyini görmək də mümkündür. Əcnəbilərlə məsələyə yanaşmadakı fərq qardaşın yeni iş axtarışını labüdləşdirib. Amma Azərbaycanda hələ bir müddət də elə marketinq direktora ehtiyac duyan müdürlər olacaq. Nə bilim vallah ürək ağrısı...
Bu meymun məsələsinə biraz da “izyuminka” qatım. Məşhur “3 meymun” obrazını bilirsiz: “görmürəm” deyən Mizaru, “eşitmirəm” deyən Kikazaru, “heç nə bilmirəm” deyən İvazaru. Bax elə bizim marketinq menecerlərin əksəriyəti də belə davranır: kardı, kordu, laldı. Onlar meymun olmağa razıdırlar.
P.S. Yaponlar bağışlasın da daha. Bu “3 meymun”un simvolikasın biraz adaptasiya elədik :)
Marketinq o qədər genişlənib ki, onun bunu sahələrinə də girir. Təbii ki, bundan o bu çox narahatdır. Bilirsiz, ənənəvi mübahisəfason müzakirə... Marketinqin daxilində və marketinqi daxilinə alan versuslara alışmışıq artıq. Ən aktual isə - bütün zamanların və xalqların ən böyük qarşıdurması – PR vs. Marketinq.
Marketinqçilərin əksəri deyir ki, PR IMCnin bir üzvüdür. Bir qismi iletişimçilərlə razılaşır və deyir ki, bunlar bir-birinə dəxli olan müstəqil mövzulardır. Lap az qism fanatik iletişimcilər də deyir ki, marketinq PRın tərkib hissəsidir. Sonuncunu ciddiyə almırıq.
PR`ın marketinqdən müstəqil olmasını müzakirə edəcəyik. Məndən öncə müzakirə edən olmayıb mı? Olub! Məndə sonra olmayacaqmı? Şübhəsiz! Hətta elə bu anlarda hardasa bu mövzunun qırğını beıə gedir yəqin ki. Deyirlər dünya üzərində elə bir saniyə yoxdur ki, PG`nin məhsulu istifadə edilməsin. Elə bu da əcaib bir bənzətmə olsa da, yəqin elə bir an yoxdur ki, PR vs. Marketinq müzakirəsi edilmədən keçsin.
Şəxsən məsələyə obyektiv yaxınlaşmaq istəyirəm amma, nə desəm inandıra bilməyəcəyimdən bir marketinqçi kimi yanaşacağımı əvvəlcədən ifadə edim. Düzü bu mövzunun təhlili üçün elə bir üsul seçmişəm ki, nəticədə rasional bir mülahizə yürütməyə yönləndirsin. Bəli, beləliklə PR ilə marketinqin qarşılıqlı münasibətini fəaliyətlər və kadrlar kontekstindən ələ alıb real mənzərəni tərəflərin baxışıyla dəyərləndirməyə çalışacam. Nəticədə 3 ilə yaxın qəzetdə işləmiş birisi olaraq iletişimcilər adından da danışmaq olar.
PR`ın gördüyü işlər artıq media ilə əlaqələrin sərhədlərini xeyli aşıb. Sponsorluq, tədbirlər, daxili PR vs. kimi işlər də PR departamentini öhdəsindədir. Məsələyə buradan baxanda PR bir çox marketinq alətini istifadə edir. Onların təşkili də iletişim bilgi və bacarığı ilə başa gəlmir. Burada önəmli olan məsələ istehlakçı ilə ünsiyətə girildiyidir. Çünkü iletişimci üçün istehlakçı anlayışı çox da böyük anlamlar vermir. Halbuki marketinqçinin işi bu “kral” üzərində qurulub. Düzdü PR`ın səlahiyətlərinə daxil olan bir çox şey var ki, mediadan keçir və sadəcə jurnalistika təcübəsi ilə həll etmək olur. Elə forumda da Afət ilə Rüfət Abbasov arasında bu mənada qısa bir müzakirə getdi. Afət məncə haqlı olaraq deyir ki, press reliz şirkətin səsi olsa və mesajı istehlakçıya ünvanlansa da, yayımlamaq üçün jurnalistə göndərildiyi unudulmamalıdır. Bu unudulanda nə olur? Bunu unudan marketinq fokuslu PRçı şirkətinin reklamına (tanıtımına) keçə bilər ki, jurnalist üçün bu bilgi və dolayısıyla press reliz dəyər daşımayan bir şey çevrilə bilər. Və... dolayısıyla o press reliz medianın zibilliyində səfərini tamamlar.
Bu yerdə hər marketinqçinin jurnalisti anlamasını gözləməyin. Ona görə də belə işləri jurnalistin dilini bilən birinin görməsi məqsədəuyğundur. Amma PR press relizdən ibarət olmadığı üçün digər fəaliyətlərdə də marketinq fokuslu olmayan kadr istehlakçı fenomenini kənarda qoya bilər.
Əslində burada bir paradoks meydana çıxır. PR jurnalistikanın bir hissəsi olaraq fəaliyətə başlayıb daha sonra tərkibi genişlənən bir sahədir. Amma onun tərkibini marketinqə yaxınlaşması genişləndirir. Bu PR`ı marketinqdən asılılıq altına salsa da, iletişimçilər əksini düşünür və PR`a “azadlıq” istəyir. Həqiqətən də PR`ın tərkibindəki sırf marketinq alətlərini çıxardıqda gücünün xeyli azaldığını görmək çətin deyil.
Nə bilim bəlkə jurnalist kimi baxmağı yadırğadığımdandı.
Amma məncə 90cı illərə kimi bu müzakirəyə haqq qazandırmaq olardısa IMC anlayışının peyda olması ilə vəziyət aydınlaşmalıydı. “Şirkətin bütün marketinq kommunikasiyası vasitələri ilə vahid mesaj verməsi və eyni nöqtəyə vurması” – bunlar bəyəm eləcə pafosdur? Deyilsə tətbiq edilməlidi və bütün IMC tərkib hissələri də buna boyun əyməlidi. Elə PR da. Qəribə məntiqdir – marketinq reklamı, birbaşa satışı, satış promouşn fəaliyətlərini vs.i bir mərkəzdən idarə etsin, PR isə sərbəst olsun və kənardan “dəm tutsun”. Hayır əfəndim! Olmaz! Olamaz!
Onda PR ayrı teldən çalar, digər fəaliyətlə ayrı teldən. Camaat “integrated marketing” deyibən bütün P`lərin eyni nöqtəyə vurması xülyaları qurarkən bizim PR`ın... lənət şeytana PR`çıların dediyinə bax da...
Yox, yox... Bu müzakirə bitməz... Amma məncə vəziyət aydındı. PR`çılar, qürur etməyin! :)
Artıq 3cü günə keçir ki, Bakıdan ayrılıb, İstanbula gəlmişəm. 3 gün yox, sanki 3 ay keçib bu ayrı məsələ... Amma Bakıdakı 2aya da bir tərəfdən baxanda elə bil ömrümün yarısını apardı, digər tərəfdən elə sürətli keçdi ki, heç bilmədim özümlə apardığım kitablarda nə var nə yox...
"Yay tətili əvəzi Azərbaycana səfərimi" bir vətəndaş kimi artıq şərh eləmişəm sizlərçün. İndi də bir marketinqçi kimi yayın bu 2 ayı Azərbaycan haqda hansı fikirlər verdi keçək ona... Başdan deyim yazını birbaşa yazıram və nə uzunluqda olacağı haqda da heç bir fikrim yoxdur.
Azərbaycan istehlakçılarının fikir liderlərindən asılılığını daha öncə bir yazıda yazmışam. Bu cəmiyətimizi analiz edə bilən hər bir kəsin rahatca görəcəyi reallıqdır. Azərbaycan istehlakçısı referanslara çox güvənir. Hələ blogu açandan vvom-un ölkəmiz üçün ən öldürücü silah olması ilə bağlı yazı vədi vermişdim. Elə researcher də yaxında bu barədə yazdı. Hələ dərindən analizlər və case toplayaraq bu mövzuda kitab və elmi məqalə belə tərtib etmək mümkündür. Azərbaycanda Mercedeslərin bu qədər yayılması, az qalan bütün qadınların Ariel istifadə etməsi, Jalə meyvə sularının yayılması vs. sadəcə iki səbəbə bağlıdır - reklam və tövsiyə. Azərbaycanda güclü reklam dalğası ilə istehlakçını ələ alma dövrünün zirvəsi yaşandı və enişə keçilib. Bu dövrdən ən məharətlə istifadə edən markaların başında məncə Hyundai durur. Reklama bugündən etibarən kütləvi pullar tökməyi düşünənlərə ehtiyatlı olmağı məsləhət görərdim. Çünkü bugünədək az qala hər cür reklam effekt verirdisə artıq istehlakçıları bilincləndirməyə başlayıb şirkətlərimiz. Arada bir çəkilən yaxşı və düzgün reklamlar camaatımızın ağzında dad qoyub gedir. Bu da öz növbəsində gözləntini yüksəldir. Buna da el arasında deyirlər "rəqabətin inkişafa müsbət təsiri".
Azərbaycan istehlakçısının bugünədək seqmentasiyasını aparmaq az qala mənasız bir iş idi. Daha doğrusu detallı seqmentasiya... Varlılar, orta imkanlılar və kasıblar... Bu da müstəqilliyimizin ilk 15 illiyi üçün yetərli seqmentasiya. Artıq dövr dəyişir. Düzdü bugünkü seqmentasiya təxminən 3 il qüvvədə olacaq. Bu müddət ərzində də kiçik dəyişiklik və yerdəyişmələrə məruz qalacaq. Yaxında gözlənilən istisadi böhran istehlakçıları (həmçinin şirkətləri) sonrakı 2 ildə silkələyəcək və nəhaət 2013-14cü illərdən Azərbaycanda 5 ildə bir detallı seqmentasiya uğur üçün zəruri və qismən kafi şərt olacaq. Qismən çünkü ondan sonra indki mövqeləndirmə (daha doğrusu qeyri-mövqeləndirmə) qaydaları keçməyəcək və hədəfini tapan mövqeləndirmələr lazım olacaq.
Azərbaycan istehlakçısı hazırda dəhşətli dərəcəd çox pul xərcləyir. Və demək olar ki, xərclədiyi pulun 50-60 faizini bilincsizcə, belə demək mümkünsə xərcləmədən də keçinə biləcəyi yerlərə xərcləyir. Bu tendensiya bazardan pulun yığışılması ilə aradan götürüləcək mütləq ki. Ondan sonra gözlədiyim ən önəmli dəyişiklik pərakəndə alışverişi və avto alış sahələrindəki davranış dəyişiklikləmizdir. Bax bunu indidən demək çətindir. Marketinq o zaman lazım olacaq avto distribyutorları və pərakəndəçilərə. Hyundain liderliyi qoruması realdır. Amma əslində bu bazarda liderliyə ən real namizəd Toyotadır. Bir də bütün modellərini cəlb edə bilsə Hondaya yer var. Lüks seqmentin sadəcə bazarının kiçiləcəyini gözləmək olar. Yoxsa ki, dağılım elə belə də qalmalıdır. Çünkü bu seqmentdə alıcı profili indidən formalaşır.
Azərbaycanın bugününə baxıb gələcək mənzərəni təxmin etməyə çalışdım. Bilmirəm yazı nə qədər sistemli və bütöv alındı amma yaxşı ki bu blog sistemində şərh deyilən bir şey var. Qalan bütün sualları və əksik qalan yerləri müzakirə etmək şansı verir bizə...
Marketinqə aidiyatı olan hər azərbaycanlı “bizdə marketinq yoxdur!” ifadəsini eşidib və əksəri də işlədib bu cümləni. Özüm də konkret bu şəkildə olmasa da, bu fikri təsdiqləyən fikirlər səsləndirmişəm. Son qərarım isə Azərbaycanda Kotlerin yox Milli marketinq qaydalarının işləməsidir. Bunlar haqda yazmışam, inşallah hələ yazacam da. Amma bu yazıda gəlin sizə müsbət bir məqamdam bəhs edim.
Azərbaycanda son 4 ildə baş verən “istehlak partlayışı”nın hələ bir neçə il də davam edəcəyini gözləmək olar. İstehlak artırsa adətən ən çox böyüyən sektorlar pərakəndəçilik və avto olur. Azərbaycan maşın satışlarındakı artış göz qabağındadır. Bu heç. Pəraləndəçilikdəki artış isə... Məncə çox adam ölkəmizdə pərakəndə dövriyəsinin ildə iki dəfə, modern ya da təşkilatlanmış pərakəndəçiliyinin dövriyəsinin isə 3 dəfə artdığını hiss etmir. Halbuki bu sahədə, həm marketinq işləri zəif gedir (xüsusilə seqmentasiya, mövqeləndirmə, kommunikasiyalar və merçendayzinq... Ta nə qaldı ki?), həm də ixtisaslı kadr demək olar yoxdur. İnkşaf tempi artan hər ölkədə olduğu kimi Azərbaycanda da ixtisaslı pərakəndəçi əksikliyi yavaş yavaş özünü gəstirir.
Müsbət cəhət isə modern pərakəndəçilərin sırayla açılmasıdır. Yaxınlarda Ukrayna dairəsinin yaxınlığında Hakim Market adlı bir pərakədəçi açıldı. Bunacan həmin zonada Qrand demək olar tək idi. Almalı artıq bu tipli marketlərlə mübarizə aparmağa çətinlik çəkir. Həm zəif merçendayzinq siyasəti, həm dizaynın keyfiyətsizliyi, həm qiymətlərin əvvəlkinə nisbətən xeyli artması, həm də korlanmış imic Almalının işini çətinləşdirir. Qrand tipli mağazalar isə daha uğurla işləyir. Hakim marketin merçendayzinqini heç cür bəyənmədim. Xüsusilə bölmələri yöndəmsiz şəkildə düzüblər. Qiymətlər Qranddan aşağıdır. Amma bu yeni açılmaq ilə əlaqədar ola bilər. Ad məsələsini işçilərdən birindən soruşdum dedi sahibinin vəfat etmiş oğlunun adıdır. Elə mağazanı da onun xatirəsini əbədiləşdirmək üçün açıblar... MİLLİ MARKETİNQ!
Sadiq Qrand müştərisi olsam da, Hakim məni cəlb edir bəzi məqamlara görə. Amma mağaza rəhbərliyinin işin mütəxəssisləri olmadığını anlamaq çətin deyil. Üstəlik personal da işə alışmayıb hələ.
İndi yuxarıda yazılanları oxuyanda nə düşündüz bilmirəm. Hakim marketi analiz edəndə ürəyimdən “gözümüz aydın” nidası keçdi. Artıq yan yana olan mağazalar “dədə baba üsulları” ilə yox əsl marketinq alətlərin ilə mübarizə aparmağa məcburdur. Artıq canım sizə desin bu rəqiblər marketinq kommunikasiyası mi deyim, xidmət keyfiyəti mi deyim, merçendayzinqi mi deyim... ƏSL MARKETİNQ istifadə etməlidirlər. Bizdə marketinq yoxdur? Artıq var. Xoş gəlibdir!
Demişdik axı bizdə hər şey dəblədi. Geyim də, aksesuar da, təhsil də, karyera da... hər şey... axır vaxtlar marketinq yaman dəb olub. Yerindən duran marketinqdən bir kəlmə kəsməmiş oturmur daha yerinə. Şirkətlərimiz də marketinqə qarşı daha mərhəmətlə və şəfqətli olmağa başlayıb. Olmayanlar marketinq departamenti formalaşdırır. Olanlar da yavaş yavaş marketinqi “adam yerinə qoymağa başlayır”. Onu satışdan ayırır, maliyənin asılılığından xilas etməyə cəhd edir.
Nəysə sözüm onda şirkətlərimiz marketinqin alətlərinə meyl etməyə başlayıb. Marketinqin reklamdan başqa da işlərinin olduğu, bu işdə araşdırma və markalaşma kimi mövhumların olduğu da qəbul edilməyə başlayıb. İndi də başlayıblar xırda-xırda tətbiq etməyə. Amma bu DƏB bəlası burada da bizdən əl çəkmir. Bu aralar Azərbaycan şirkətlərinin marketinq fəaliyətlərini incələyən olsa marketinqin RTEBRENDİNQdən ibarət olduğunu düşünə bilər. Banklar “rebrendinq sırası”na yazılıblar. AGBank müəllim qrammatik cəhətdən yanlış sloqan və etik cəhətdən qəbuledilməz reklamı ilə bizə “rebrendinq dərsi keçdi”. Amma dərd orasıdır ki, Blogspotun şablonlarından birinə bənzəyən (Sənanın bloguna baxın) yeni ön dizayn və yeniliksiz digər yeniliklər elə sözdə-sloqanda da qaldı. Forumlardakı tənqidləri məharətlə və qılınc-qalxanla qarşılayan şirkət təmsilçiləri sloqan dəyişərək şirkət mədəniyətinə əl gəzdirməyin mümkünsüz olduğunu sübut etdilər.
Çox uzatmayacam. Azərdəmiryolbank və APA da rebrendinq işlərinə girişdi. İndi də Mikromaliyələşdirmə Bankından bənzər bir addım gözlənilir.
İndi dərd burasındadır ki, bu və rebrendiqi xilas sayan şirkətlər marketinq ədəbiyatında REBREDİNQi “ağ atlı şahzadə” olaraq görüb amma həmin bölmədə arxa səhifələri oxamayıblar. Oxusaydılar görərdilər ki, rebrendinq sadəcə logo, ad, sloqan, rəng dəyişməklə olmur. Bunlar atributdur və sadəcə simvolik məna ifadə edir. Rebrendinq özünü şirkətin fəaliyətində, keyfiyət anlayışında, müştərilərlə münasibətlərində, bir sözlə bütünlükdə korporativ mədəniyətdə əks olunmadığı müddətcə faydasız xərc və səndələmədən ibarətdir. Çünkü rebrendinq şirkət haqda formalaşmış qavrayışları (perception) dəyişdiyi üçün işlərbir müddət qaydasında getməyə bilər.
Bəli renrindinq əla vasitədir. Şirkətə ikinci nəfəs qazandırır. Amma bu özünü rəng və atributlarda yox, mövqeləndirmə və korporativ mədəniyətdə göstərməlidir. Korpoativ mədəniyət isə personalın bilik, bacarıq və davranışı ilə formalaşır.
Yəni rebrendinq yetərli deyil cənablar, beyinlərdə dəyişiklik edin... ya da REBEYİNİNQ edin!
Marketoblog açılandan belə uzun fasilə görməmişdi. Əslində ehtiyatda 2 yazım olsa da, həm internet imkanlarının “genişliyi”, həm də o yazıları çox da sizə təqdim etmə həvəsində olmamağım dolayısıyla bloga 1 ay ara verdik. Rüstəm demiş “bloq da qoy biraz nəfəs alsın” deyə düşündüm.
Əslində Bakıya gələndən qələmə almaq istədiyim o qədər mövzu olub ki... Eləcə “Azərbaycanda marketinqin vəziyəti”ndən başlasam silsilə yazılar çıxar ortaya. Nəysə elə əslində indi yazacağım mövzu da “Azərbaycanda marketinqin vəziyəti”ndən bir hissədir.
Şəkiyə guya ki, konfrans üçün məqalə yazmağa getmişdim. Bakının səs-küyündə alınmadı düşündüm gedim Şəkinin təmiz havasında oxuyum və yazım. Heyf ki, bir aylıq “oxuma antraktı” dincəlməyimə kömək eləsə də, əməlli yadırğamışam. Fikirlərimi toparlayıram yaxşı ki, yavaş yavaş. İndi sizə nədən deyim, nədən danışım...
Şəkinin Layısqı kəndindən deyəcəm. Lap olacaq “Layısqı kəndinin əhvəlatları”...
Azərbaycan istehlakçısının iki üzü var: özündən razı/heç kimi bəyənməyən və sürü psixologiyasıyla hərəkət edən. Birincini qoyaq bir kənara hələlik. Qıyməti 8 min təzə manatı keçən orta statistik azərbaycanlı elə bilir ki, 5-6 alçaq təpənin təsisçisidir. Bu heç...
Amma özündən bu qədər razı olan Azərbaycan istehlakçısı sürüyə qoşulmağa elə həvəslidir ki... Azərbaycanda ən güclü və efektiv marketinq alətinin, hətta silahının wom olduğunu daha öncə də demişdim. İnsanlar arasında hər hansı bir şeyi dəb sala bilən insan “Azərbaycanda ən yaxşı marketinqçi”dir. Bax biraz da konkretləşərək sizə belə bir “özündən bi xəbər marketer”dən (artıq xəbərdar eləmişik) danışacam. Və onun timsalında Azərbaycanda fikir liderliyindən.
Yoxsa biraz iddialı oldu. Fikir liderliyi haqda ətraflı bəlkə daha sonra. Amma adından bəlli olduğu kimi cəmiyətdə fikirləri izlənən və dedikləri önəmli qəbul edilən insanlardır. Fikir liderləri bir yaşayış məntəqəsindən tutmuş qlobala qədər ola bilər. Qlobal fikir liderlərinin ən böyük “müştəri”si UNICEFdir. Layısqı kəndində fikir lideri isə 20 yaşı yenicə tamam olmuş bir qızcığazdır. El arasında söz var “gedib özümü dağdan atsam arxamca gələcəklər”... Bax bu sözü belə eşitdim ondan. Görün nə haldır ki, başqalarıyla eyni şeyi geyinmək istəməyən bu xanım aldığı paltarları müxtəlif daşlarla bəzəyib dəyişdirməli olur. Məsələn, 1 il öncəyə qədər kənddə heç kim fenin nə olduğunu bilmədiyi halda, onun parikmaxerlik kursuna getməsi xəbərini aldıqdan sonra... Artıq hər evdə bir fen və parikmaxerlik kursuna gedən ən azı 1 nəfər var. Onun sayəsində artıq Bakıya gələnlər lahmacun yeməmiş geri qayıtmır.
Ən maraqlı gələni isə başqa bir hadisə olmuşdu. Təfərrüatını verməyim. Sadəcə bunu deyə bilərəm ki, Bakıdan filan formada qayıdacam deyib kəndi tərk etdikdən sonra geri qayıdıb bütün əhalini elə o formadaca tapmışdı. Bu dəfə kiçik bir fərqlə - “balaca lider” o formada deyildi....
Azərbaycanda fikir lideri olmaq üçün nə lazımdı sualına cavab axtarıram. O bacı sirrini açıqlamadı. Araşdırmalar davam edir...
Blogu açıb yeni yazını görənlər "Bəxtəvər bu qaçhaqaçda da yazmağa həvəs və imkan tapır" deyə bilər. Deyənlər yanıldı :). Çünkü Ankaraya gedib gəlmək və ardında səfər hazırlıqları, Azərbaycana çatandan sonra da blogun yada düşməyəcəyini təxmin edib əvvəlcədən 3 yazı arxivləmişəm. Bu da onlarda birincisi. Düzü mən də heç düzələnə oxşamıram. Yeni mövzu dolanır beynimdə. Hadi xeyirlisi :)
Getdik...
Kolumb gedib o diyarlara çıxandan yeni bir bilgiyə çatmanın, yenilik etməyin, kəşfin adı olubdu “Amerikanı kəşf etmək”. Elə mən də bir neçə gün əvvəl yolda gedərkən “Amerikanı kəşf etdim”. ÖZüm belə deyirəm e əslində yeni bir şey tapmamışam. İndi deyəcəm biləcəksiz söhbət nədən gedir...
Bilindiyi kimi IMC dünyasının bir qırğını var: reklam təsirliliyini itirir və yerini PRa verir. Marketinqin inqilabçı cütlüyü Trout ilə Ries`ın əsasını qoyduğu bu axıma artıq hamı qatılıb demək olar. Şirkətlər də bunu fəqrindədi. Bircə nədənsə büdcələrdə əks olunmur. Hələ də reklam xərcləri şirkətlərin ən böyük marketinq xərcləridir. Nəysə mövzu heç bu da deyil....
Amma əlaqəsi var mövzu ilə. Belədir ki, PR`ın ən güclü IMC üzvü olduğu deyilsə də, bunu mütləq qanun kim ifadə eləmək olmaz. Marketinqin hər bir qarışında olduğu kimi burada da vəziyət cəmiyətlərə və millətlərə görə dəyişir. Bax indi gəldik mövzuya və bunun açıqlamasına.
Deyəcəyim odur ki, IMC üzvlərindən bəlkə də ən qədimi direct sell – birbaşa satışdır. Bu ibtidai kommersiya və bazaryeri dövrünün silahı olub. Media anlayışının və tanıtımın olmadığı dönəmdə ticarətçiliyin etalonu olub. Daha sonra reklam və tanıtım kəşf edilib. Yox, yox IMCnin tarixindən danışmayacam. Yəni media ortaya çıxanacan ibtidai üsullar işləyirdi. Daha sonra gücü əlində tutan istehsalçı istehlakçıya özündən danışmağa başladı və bunun adı oldu reklam. Reklam son 30-40 ilə qədər ən güclü tanıtım vasitəsi idi. Bəs PRı belə baş tacı edən nə oldu?
Məncə medianın gücü ələ alması, insanların mediaya indeksli yaşaması. Şirkətlərin sözünə güvənməyən istehlakçı onun əvəzinə media (vəya fikir liderləri) danışanda qəbul edir. Bu iddianın keçərliliyini yoxlamaq üçün medianın güclü olduğu ölkələrdə PRın gücünə baxmaq kifayətdir. Məsələn Azərbaycanda media zəif olduğu üçün PR da hələ inkişaf etməyib. Halbuki istehsalçı gücü əlində saxladığı üçün reklamlar böyük effekt verir. Çünkü bizdə reklam və digər tanıtım çalışmaları şirkəti sevdirmək və məhsulun imicini yüksəltmək yox, əsasən “biz də varıq” demək və alıma yönləndirmək üçündür. Yəni Rüstəmin dediyi kimi “itələmə” məqsədlidir, “çəkmə” yox.
Medianın (TV, qəzet, radio) gücünü itirməyə doğru getdiyi ölkələrdə isə wom qüvvədədir. Daha doğrusu wom dönəmi başlayıb. İnsanlar artıq medianın dediyinə güvənmir və pənahı bloglarda, forumlarda, fikir liderlərində axtarır. Bizdə də wom yüksəkdə durur amma tamam fərqli bir obrazda və versiyada. O ayrı bir yazıda inşallah.
İndi belə bir mənzərə var. Media gücü ələ alır və inamını itirdikdən sonra reklam-PR-wom dalğasında sıra sonuncuya çatır. Türkiyə artıq PRın üstünlüyü arxada qoymağa doğru gedir. Media böyük təsirə malik olsa da, inamı itirmək üçün hər vəchlə çalışır və bir gün istehlakçılar üçün referans olmaqdan çıxacaq.
Bəs sonra? İnsanlar bir birinə də inamı itirəcək axı. Çünkü bloglar, forumlar və bənzəri qrupların gücünü hiss edən şirkətlər alternativ media olaraq oralara meyl edir. Nəhayətində blogçu və forumçuların da şirkətlərlə əlbir olduğu anlaşılacaq və bu dövr də qapanacaq. Ondan sonra...
Hələ ki, wom sonrası dövrlə bağlı ciddi fərziyə görünmür. Əldəki üsullardan Event Marketing, sponsorluqlar, sosial məsuliyət güclənəcək demək asandır. Mən inanmıram. Fərziyəm nədir? Deyirəm bəlkə istehlakçılar heç kimə etibar etmədikdən sonra bilinclənməyə başladı bəlkə. Bu da marketinqin sonunu gətirə bilər. Vəya marketinq həqiqətən də sərhədlərini aşacaq və dəyər mərkəzli olacaq. Vallah nə deyim. Dərin dərin analizlər istəyir. Amma yaxı 10-15 ildə bizi çox şeyin gözlədiyi dəqiqdir.
P.S. əvəzi: Biraz realist təxminim isə pərakəndəçilərin əlindəki gücün zirvəyə çatmasına aparan yoldur ki: buna görə artıq pərakəndə satış nöqtəsində ünsiyətin həlledici olacağıdır. Bəlkə seminarlarına qatıldığım Türkiyə Direct Marketinq Assosiasiyasının xəyalları reallaşır – gələcək direct marketinqədir... Ola da bilər...
P.S.in özü. Yazını oxuyanda sonra "Bəxtəvər..." ilə başlayan cümlə qurmanızı necə istərdim :)P.P.S. Sabah vətəndəyəm inşallah :) Hamını (məclisdə) görmək ümidiylə
Səhər özümü bir təhər çatdırmışam evə. Səhər dediyim də saat 5dir haa...
Haradan gəldiyimi bilir əksərən blogun dəyərli oxucuları. Bilməyənlərə də xəbər verim ki,
Ankaranın məşhur Bilkent universitetində Marketing Research Camp 2008 adlı proqram təşkil edilmişdi. Elə biz də ordaydıq. İki Yardımçı Doçentin (Dünya praktikasında Doçentdən əvvəl əd elmi dərəcə var) səyləri ilə araya ərsəyə gələn düşərgə adlı konferansfason seminar dərslər+dokotrantlara konsaltinq (başlıqdakı hisslər anlaşılır yəqin ki indi) bir sözlə “Mükəmməl” idi. Əvvəla məqalələrini heyranlıqla deməyim, həvəslə oxuduğum Zeynəb Gürhan Canlı (sağdaki fotoda), Tülin Ərdəm, Sunil Qupta (soldaki fotoda), Cey Russo kimi marketoloqlarla üzbəüz söhbət etmək və işləri ilə il
k ağızdan tanış olmaq xoş idi. Bunun insanı yeni cəhdlərə və çalışmalara necə həvəsləndirdiyini söyləməyə belə gərək yoxdur məncə. Dərslər yeni bitdiyi üçün beynimdə hər cür mövzu dolaşsa da, heç birisini müəyyən şablona oturtmamışam. Yoxsa bu araşdırma və istehlakçı davranışları divlərindən çox yükək səviyədə bəhrələnmək olardı.
3 gün davam edən düşərgə ilə bağlı təəssüratlarım çoxdur. Hətta hazıra bir çoxunu unutmuş belə ola bilərəm və yazıda qeyd etmək yadımdan çıxa bilər. Amma bir məqamı yəqin ki, heç vaxt unutmayacam: bu doçent və professorlardakı rahatlıq və sadəlik. Hər biri dünyanın ən çox hörmət edilən və guru adına yaxınlaşmış mütəxəssis olsa da, əvvəla bunu davranışlarıdan sezə bilmirsən. Conatan Levav platformaya adicə tərlik (vetnamka da deyirlər) ilə çıxmışdı. Üstəlik biz tərəflərdə belə bir şey təşkil edilsə ya hamısı “protokol” sırası olan birincini seçərdi, ya da elə səhnədə bizlərdən uzaqda oturardı. Amma Sunil Qupta mənim solumda, Zeynəb Özatanın önündə, Cey Russo 3 Boğaziçili PHD namizədinin əhatəsində Con Deyton isə qrup yoldaşımın yanında məskən salmışdı. Bir sözlə 12-13 div bizlərin arasına paylaşmışdılar. Bunun xüsusilə belə edildiyinə inanmıram. Sadəcə bir arada oturmaq gərəyi hiss etmirdilər. Ən maraqlı hərəkətlərdən birini isə Baba Şiv etdi: prezentasiya başlayandan sonra amfiyə daxil olan bir qız pilləkənlərlə yuxarıya doğru çıxarkən çəkildə və yanında ona yer açdı. Bir də bizim profları düşünürəm...
Düşərgənin ən qocaman marketoloqu - John DEIGHTON - Harvard
Prezentasiyalar çox məhsuldar alındı. Hamı sual verməyə həvəsləndirilirdi. Amma normaldır ki, əsasən “akula”lar müzakirə edirdi mövzuları. Bircə Sunil Quptadan başqa bütün natiqlər nəyi var “tərlədi”. Suallar və tənqidlərdən ən çox Kun Pauelsin nəsibini aldığını desəm yanılmaram. Amma zirvə Conatan Levavın prezentasiyasında oldu: Con Deyton da ikinci gün özünü yetirmişdi. Üstəlik araşdırma mövzusu çox kompleks idi (mağaza atmosferi ilə bağlı) və Levav çox fərqli tərzdə danışırdı. Prezentasiyanın gedişində sözün həqiqi mənasında divlər – Con Deyton, Sunil Qupta, Baba Şiv və Tülin Ərdəmin vəziyəti ələ aldığı diqqətim çəkdi. İnanın mövzu çox maraqlı olsa da, Eli Ofek və Baba Şivin Qupta və Deytona qarşı Levavı müdafiə etməsi nəyə desəz dəyərdi.
Maraqlı keçdiyinə söz yox idi. Əvvəla bu tərz yığıncaqlarla bağlı təcrübəm geniş deyil. Üstəlik belə yüksək kalibrdə bu qədər marketoloqu bir arada görmək hələm hələm olan iş deyil. Mövzular çox güncəl, araşdırmalar mükəmmələ yaxın, natiqlər başarılı idi.
Düşərgədən əldə etdiyim digər fayda isə şübhəsiz Türkiyə marketinq camiası içində olmaq idi. Müxtəlif universitetlərdən doktorantlar və müəllimlərlə tanış olmaq indiki şəraitdə hamı üçün faydalıdır. Bu tanışlıqlardan birindən xüsusi məmnun qaldım - Rüstəmin blogunda link verdiyi Zeynep Özata. Anadolu Universitetinin doktorantıdır. Blog mövzusunda 1 saata yaxın söhbət etdik və ümid edirəm bu söhbət onun blogu aktivləşdirməsinə stimul olacaq. Ayrıca bir çox professor və doçentlə də tanış olduq və hətta bir doktorantdan da brand extensionu birgə çalışma təklifi aldım. Heç də pis olmaz.
Bilkent Universitetinin kampüsü
Heyran olmaq deyə adlandıra biləcəyim bir şeylə qarşılaşdımsa o da Bilkent universiteti oldu. Yəni bütün yuxarıdakılar gözlədiyim şeylər idi. O “akula”lara bəlkə də nə vaxtsa heyran idimsə artıq deyiləm. Çünkü onların da (hətta Quptanın belə) çalışmalarında əksikliklər və limitlər olduğunu bir daha gördüm. Ayrıca çalışaraq aşılmayacaq əngəl olmadığını da.
Amma bizim universitetlərin Bilkentə çatması üçün çox gözlərik yəqin ki. Elə adicə cəhdlə bu qədər divi bir araya gətirməsi, 3 gündə qonaqların hamısını məmnun salacaq peşəkarlıq, usuz bucaqsız və modern tikililərlə zəngin kampüs... Bir sözlə türklər Türkiyədə belə bir universitet olduğu üçün fəxr edə bilər. Hələ Koç və Sabancı da ən azı bu kalibrdədir.
Açığı yuxarıda dediyim kimi, təəssürat çoxdur. Hamısını yazmaq həm çətindir, həm də bir dəfəyə hamısı adamın ağlına gəlmir. Yadımda düşdükcə sizinlə paylaşacam.
